Αίτια ψυχικών διαταραχών
Μεγάλο μέρος της έρευνας για τις ψυχικές διαταραχές περιλαμβάνει τη διερεύνηση των αιτίων που τις προκαλούν. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο αποτελεί παραδοσιακά τον τριπλό άξονα με τον οποίο κατανοούμε ακόμη και σήμερα την προέλευση των ψυχικών διαταραχών, δηλαδή :
- Τη βιολογία και γενετική
- Τους ψυχολογικούς παράγοντες
- Το περιβάλλον
Οι παράγοντες αυτοί λειτουργούν ταυτόχρονα και αλληλεπιδρούν διαρκώς. Αυτό συμβάλλει ισχυρά στην πολυπλοκότητα τόσο της προέλευσης όσο και της αντιμετώπισης. Συγκριτικά με άλλες ιατρικές διαταραχές οι περιβαλλοντικοί παράγοντες πιθανώς εμπλέκονται περισσότερο στις ψυχικές διαταραχές. Η περιβαλλοντική παράμετρος ως αίτιο διαταραχής δημιουργεί συχνά αμφισβήτηση για το αν υπάρχει ασθένεια ή όχι. Σχετικό ίσως είναι ένα διαχρονικό “debate” στην ευρύτερη επιστημονική και όχι μόνο κοινότητα που έχει να κάνει με το κατά πόσο είναι ασθένεια μια ψυχική διαταραχή.
Βέβαια αν δεχόμαστε τον ορισμό του WHO για την ασθένεια : δηλαδή την αντικειμενική ή υποκειμενική “μετακίνηση” από μια κατάσταση υγείας ή ευζείν λόγω παθολογικής διεργασίας, βλάβης ή τραυματισμού ήδη έχουμε μερικώς μια απάντηση καθώς γνωρίζουμε σήμερα ότι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν τα άτομα σε περισσότερα από ένα επίπεδα, σίγουρα πάντως και στο βιολογικό μέσω των επιγενετικών αλλαγών.
Διαβάστε αναλυτικότερα για τις ψυχικές διαταραχές, αλλά και την ψυχιατρική διάγνωση
Κοινωνικοί καθοριστικοί παράγοντες της υγείας
Η επίδραση των κοινωνικών παραγόντων στην υγεία συνολικά είναι πλήρως αναγνωρισμένη σήμερα. Οι καθοριστικοί αυτοί παράγοντες (social determinants of health) σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας “είναι οι συνθήκες στις οποίες οι άνθρωποι γεννιούνται, μεγαλώνουν, εργάζονται, ζουν και γερνούν, και το ευρύτερο σύνολο δυνάμεων και συστημάτων που διαμορφώνουν τις συνθήκες της καθημερινής ζωής. Αυτές οι δυνάμεις και συστήματα περιλαμβάνουν οικονομικές πολιτικές και συστήματα, αναπτυξιακές ατζέντες, κοινωνικούς κανόνες, κοινωνικές πολιτικές και πολιτικά συστήματα”.
Μάλιστα σύμφωνα πάντα με τον ΠΟΥ οι κοινωνικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν πιο σημαντικό ρόλο στην υγεία από τις υπηρεσίες υγείας ή του τρόπου ζωής σε ποσοστά 30-55%!
Παρατίθεται ακολούθως μια σειρά από τους κυριότερους παράγοντες όπως αναφέρονται από τον ΠΟΥ
- Εκπαίδευση
- Ανεργία και εργασιακή ανασφάλεια
- Συνθήκες εργασιακής ζωής
- Διατροφική ανασφάλεια
- Στέγαση, βασικές ανέσεις και περιβάλλον
- Πρώιμη παιδική ανάπτυξη
- Κοινωνική ένταξη / κοινωνικές διακρίσεις
- Μοναξιά
- Πρόσβαση σε προσιτές υπηρεσίες υγείας αξιοπρεπούς ποιότητας
Στην παράμετρο του περιβάλλοντος ανήκουν και διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες, σταθερές ή μεταβαλλόμενες, εθνικές ή διεθνείς κοινωνικές συνθήκες που επηρεάζουν την υγεία των ανθρώπων. Ένας άλλος μεγάλος περιβαλλοντικός πυλώνας είναι βεβαίως η οικογένεια. Στο παρόν άρθρο θα δούμε ποια είναι τα κοινωνικά αίτια των ψυχικών διαταραχών.
Κοινωνικοί παράγοντες κινδύνου για ψυχικές διαταραχές
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ως γενική αρχή ότι όταν διακυβεύεται η επάρκεια των προαναφερόμενων παραγόντων δημιουργείται στρες και ψυχική δυσφορία (distress). Η απουσία τους επιπλέον αυξάνει την πιθανότητα τραυματικών εμπειριών, οι οποίες βεβαίως αποτελούν πρωταρχικό παράγοντα πρόκλησης κάθε είδους ψυχικής διαταραχής.
Φτώχεια
Η φτώχεια, η οικονομική δυσπραγία, οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες έχουν από ανέκαθεν αναγνωριστεί ως παράγοντες πυροδότησης αλλά και διαιώνισης ψυχικών διαταραχών.
Η φτώχεια επηρεάζει την ψυχική υγεία μέσω μιας σειράς κοινωνικών και βιολογικών μηχανισμών που δρουν σε πολλαπλά επίπεδα : ατόμου, οικογένειας, κοινότητας και κράτους. Σε ατομικό επίπεδο η συσχέτιση φτώχειας και ψυχικής υγείας περιλαμβάνει
- οικονομικό στρες, χρόνιο άγχος επιβίωσης
- έκθεση σε χρόνια και οξέα στρεσσογόνα γεγονότα ζωής,
- αλλαγές στον άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA),
- αλλαγές σε εγκεφαλικές λειτουργίες (π.χ. επεξεργασία γλώσσας, εκτελεστική λειτουργία),
- κακή προγεννητική και μεταγεννητική υγεία,
- ανεπαρκής διατροφή, υποσιτισμός
- έκθεση σε τοξίνες (π.χ. μόλυβδος).
Σε επίπεδο οικογένειας διακυβεύονται οι γονεϊκές σχέσεις, η γονεϊκή θαλπωρή, η συνεπής ανατροφή των παιδιών, ενώ ευνοείται η πιθανότητα γονεϊκής ψυχοπαθολογίας, ψυχολογικής κακοποίησης και συναισθηματικής παραμέλησης των παιδιών.
Η φτώχεια και οι ανισότητες μειώνουν την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και μάλιστα στη σημερινή εποχή όπου τα δημόσια και δωρεάν συστήματα υγείας υποβαθμίζονται παγκοσμίως. Παράλληλα μειώνεται η γενικότερη πρόσβαση σε επιλογές εκπαίδευσης και εργασιακής ανέλιξης σε σχέση με το μέσο όρο.
Ακόμη και σε ανθρώπους με μέσο ή εύρωστο οικονομικό επίπεδο, η απειλή της οικονομικής τους σταθερότητας λόγω διαφόρων εθνικών ή διεθνών εξελίξεων εκτός του ελέγχου τους μπορεί να δημιουργήσει άγχος. Το ζήτημα αυτό είναι γνώριμο στη γενιά μας με τα πολύ πρόσφατα παραδείγματα της οικονομικής κρίσης, της πανδημίας του κορωνοϊού, αλλά και του πολέμου στην Ουκρανία που εντείνοντας την αβεβαιότητα παγκοσμίως, έχουν κάνει άνω κάτω τις ζωές των περισσότερων ανθρώπων.
Εργασία
Ο ευρύς τομέας της εργασίας επηρεάζει πολυεπίπεδα την ψυχική υγεία. Αναφέρονται επιγραμματικά κάποιοι συγκεκριμένοι παράγοντες που σχετίζονται με την εργασία.
- Η απώλεια αυτής
- Η εργασιακή ανασφάλεια λόγω των ασταθών πολιτικοοικονομικών συνθηκών π.χ. η οικονομική κρίση.
- Η ποικίλου βαθμού ψυχοσωματική εξάντληση (burnout) λόγω υπερβολικών απαιτήσεων ανταγωνιστικότητας, απόδοσης και παραγωγικότητας, αλλά και χαμηλής ανταμοιβής.
- Το mobbing δηλαδή η ηθική και όχι μόνο παρενόχληση των εργαζομένων στο χώρο εργασίας τους.
- Η συνταξιοδότηση που επίσης συνεπάγεται συχνά διακοπή εργασίας μπορεί να πυροδοτήσει κατάθλιψη στους ηλικιωμένους συνανθρώπους μας.
- Ο αποκλεισμός από την εργασία λόγω ρατσιστικών ή στιγματιστικών λόγων όπως π.χ. η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής
Πρώιμη παιδική ανάπτυξη : οικογένεια και σχολείο
Η πρώιμη παιδική ανάπτυξη είναι κορυφαίας σημασίας για την ψυχική υγεία του ανθρώπου. Γνωρίζουμε ότι όσο νωρίτερα εμφανιστούν προβλήματα ψυχικής υγείας, τόσο πιο δύσκολη είναι η αντιμετώπισή τους στην ενήλικη ζωή. Καθώς ο εγκέφαλος παιδιών και εφήβων βρίσκεται σε διαρκή ανάπτυξη, είναι πιο ευάλωτος στο τραύμα που διάφορα γεγονότα και καταστάσεις μπορεί να προκαλέσουν και αναφέρονται ακολούθως.
Κάθε είδους κακοποίηση εμπίπτει στα αίτια ψυχικών διαταραχών : ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική. Η κακοποίηση μπορεί να συμβεί εντός των δύο βασικών πλαισίων ενός παιδιού ή εφήβου : στο σχολείο ή την οικογένεια.
Ενημερωθείτε στο εκτενές άρθρο για την ψυχολογική κακοποίηση και τον σχολικό εκφοβισμό (bullying)
Κακοποίηση φυσικά συμβαίνει και σε ενήλικους ανθρώπους και αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό φαινόμενο που διαχρονικά περιβαλλόταν από ένα πέπλο σιωπής. Μόνο τα τελευταία χρόνια φαίνεται αυτό κάπως να αλλάζει.
Τραύμα στην παιδική και όχι μόνο ηλικία μπορεί να προκαλέσει κάθε είδους απώλεια : αγαπημένου προσώπου, κατοικίδιου ζώου, αλλαγή σχολείου και τόπου διαμονής, καλής υγείας λόγω χρόνιας νόσου κ.α.
Ξαφνικά γεγονότα όπως πόλεμοι, φυσικές καταστροφές π.χ. πυρκαγιές, πλημμύρες, πιθανώς συνέπειες και της κλιματικής αλλαγής αποτελούν επίσης παράγοντες κινδύνου για τραύμα, άγχος και κατάθλιψη.
Ακόμη και για την πιο σοβαρή ψυχική διαταραχή με το πιθανώς υψηλότερο γενετικό υπόβαθρο, δηλαδή την σχιζοφρένεια, υπάρχουν μελέτες με ευρήματα που καταδεικνύουν ότι σοβαρές αντιξοότητες της παιδικής ηλικίας συνδέονται στενά με αυξημένο κίνδυνο για ψύχωση.
Μάθετε για τις εξαρτήσεις και πως αυτές συνδέονται με κοινωνικούς παράγοντες και το σημερινό τρόπο ζωής
Τρόποι αντιμετώπισης
Οι ψυχίατροι, οι ψυχολόγοι και όλα τα επαγγέλματα που σχετίζονται με ψυχική υγεία δεν είναι ούτε υπεύθυνοι, ούτε ικανοί να αντιμετωπίσουν κοινωνικής φύσης αίτια ψυχικών διαταραχών. Επιπλέον προσθέτει έντονη ψυχική επιβάρυνση σε ασθενείς, φροντιστές και θεραπευτές να παλεύουν με τα πολυσύνθετα προβλήματα ψυχικής υγείας αποκλειστικά υπό ένα πρίσμα ατομικού προβλήματος/διαταραχής την ώρα που κοινωνικοί στρεσσογόνοι παράγοντες βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη.
Με πιο απλά λόγια δεν είναι ούτε δόκιμο, ούτε δίκαιο να θεωρούμε ότι άνθρωποι που π.χ. ζουν σε συνθήκες φτώχειας δεν είναι ευτυχισμένοι επειδή οι ίδιοι έχουν κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας.
Από την άλλη πλευρά είμαστε έτοιμοι να αναγνωρίσουμε ή να “διαγνώσουμε” κατά πόσο ορισμένα συμπτώματα αποτελούν ισχυρές αντιδράσεις στρες ή τραύμα λόγω ψυχοπιεστικών γεγονότων ή πιο ενδογενείς παθολογίες που παραπέμπουν σε ψυχική διαταραχή με την έννοια της νόσου; Η απάντηση κανονικά θα έπρεπε να έχει μεγάλη σημασία για τη θεραπευτική αντιμετώπιση, αν και εντελώς πραγματιστικά λόγω ρεαλιστικών δυσκολιών του σήμερα, επιλέγεται όλο και συχνότερα η εύκολη λύση της φαρμακευτικής αγωγής.
Θα ήταν όμως σκόπιμο από την πλευρά των ειδικών ψυχικών υγείας να μπορούν να αναδιατυπώνουν το ιστορικό ψυχικής υγείας των ανθρώπων, αναδεικνύοντας πλευρές που εφόσον δεν έχουν να κάνουν με το ίδιο το άτομο, αφενώς το αποστιγματίζουν και αφετέρου ίσως και να το κινητοποιούν προς στάσεις πιο στοχοθετημένες ως προς την ιδιότητά του ως πολίτης.
Η συζήτηση αυτή είναι μεγάλη και δεν εξαντλείται σε ένα μικρό άρθρο. Από τη μια πλευρά έχουμε επιστημονικά δεδομένα να πούμε ότι τα στρεσσογόνα γεγονότα δεν επηρεάζουν όλους με τον ίδιο τρόπο και κάποιοι ας πούμε ότι είναι βιολογικά και ιδιοσυγκρασιακά πιο επιρρεπείς σε εκδήλωση ψυχοπαθολογίας. Όμως θα έπρεπε κάτι τέτοιο να στιγματίζει τα άτομα αυτά;
Από την άλλη ο παράγοντας τύχη δεν μπορεί να αγνοηθεί. Αυτό το λέμε με την έννοια ότι είναι πιθανό άτομα χωρίς κληρονομική επιβάρυνση να εκδηλώσουν ψυχοπαθολογία λόγω περιβαλλοντικών πιέσεων, αλλά και άτομα με γενετική προδιάθεση να μην εκδηλώνουν ψυχοπαθολογία οπωσδήποτε.
Στην εποχή μας έχουμε σε ένα βαθμό την ευχαρίστηση να βλέπουμε ότι η ψυχική υγεία αναβαθμίζεται όλο και περισσότερο στην ανθρώπινη συνείδηση. Όμως δυστυχώς αυτό είναι μόνο ένα πρώτο μικρό βήμα και ο δρόμος της βελτίωσης είναι ακόμη μακρύς. Οι κοινωνίες και τα κράτη θα πρέπει να αναλάβουν δράσεις που θα στοχεύουν στην άρση των κοινωνικών αιτίων των ψυχικών διαταραχών ή του ανθρώπινου πόνου από μια άλλη οπτική. Αυτό δε διαφαίνεται εύκολο, καθώς τα κίνητρα σε επίπεδο εξουσίας φαίνεται να παραμένουν τα από αρχαιοτάτων χρόνων γνωστά : χρήμα, κυριαρχία, δύναμη.
Η μετακίνηση της παγκόσμιας ψυχιατρικής κοινότητας σε μια πιο παρεμβατική στάση θα μπορούσε να προσδώσει οφέλη μακροπρόθεσμα. Παράλληλα θα μπορούσε να άρει σε κάποιο βαθμό αρνητικά στερεότυπα για τους ψυχιάτρους. Η παγκόσμια μέρα ψυχικής υγείας κάθε 10 Οκτώβρη είναι μια πολύ καλή επέτειος αλλά δεν αρκεί. Οι εκστρατείες ενημέρωσης εστιάζουν έντονα στην ατομική ευθύνη, που σίγουρα έχει σημασία, αλλά αγνοούν τη σημαντική παράμετρο της κοινωνικής ευθύνης που τα κράτη έχουν απέναντι στους πολίτες τους.
Υπάρχει ένα κρίσιμο σχετικό ίσως ερώτημα : Γιατί, σε μια εποχή άνευ προηγουμένου αφθονίας, ελευθερίας, τεχνολογικής και ιατρικής προόδου, φαινόμαστε να δυσφορούμε και να δυστυχούμε περισσότερο από ποτέ;
Η δραστική παρέμβαση στους αιτιολογικούς παράγοντες συγκλίνει επί της ουσίας στην έννοια της πρωτοβάθμιας πρόληψης, που πιθανώς αποτελεί την καλύτερη μορφή μείωσης της συχνότητας των ψυχικών διαταραχών και όχι μόνο. Η παρούσα χρονική συνθήκη κατά την οποία η ψυχική δυσφορία (mental distress) έχει αυξηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, τονίζει ότι χρειάζεται να κάνουμε πολύ περισσότερα.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής