Τι είναι η μνήμη
Η μνήμη είναι μια σύνθετη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου μέσω της οποίας αποθηκεύουμε και ανακαλούμε πληροφορίες, εμπειρίες, μαθησιακό υλικό. Υπάρχουν διάφορα είδη μνήμης και γενικά με την πρόοδο των νευροεπιστημών αναγνωρίζεται πλέον ότι φέρονται εις πέρας από την πολύπλοκη διασύνδεση αρκετών περιοχών του εγκεφάλου.
Η μνημονική ικανότητα των ανθρώπων δε διατηρείται πάντα στην ίδια κατάσταση. Με το πέρας της ηλικίας είναι φυσιολογικό να μειώνεται (με τη μείωση να γίνεται σταδιακά πιο έκδηλη μετά την ηλικία των 65), όμως επηρεάζεται και σε μικρότερες ηλικίες από διάφορους παράγοντες.
Ποια είδη μνήμης υπάρχουν;
Στην παρακάτω εικόνα μπορείτε να δείτε τα βασικά είδη μνημης που αναγνωρίζουμε σήμερα και την εντόπισή τους στον εγκέφαλο.
Στο άρθρο αυτό θα αναφέρουμε
- περιπτώσεις όπου το να ξεχνάμε είναι φυσιολογικό και απότοκο των επί μέρους ιδιοτήτων της μνήμης και
- παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά τη μνήμη
- πότε να ανησυχήσουμε
Φυσιολογικά προβλήματα μνήμης
Ηλικία
Η φυσιολογική γήρανση συνδέεται συνήθως με κάποιο βαθμό αλλαγής της μνήμης. Δεν πρέπει να προτρέχουμε με διαγνώσεις διαταραχής μνήμης, αν οι επιδόσεις συμβαδίζουν με τα ηλικιακά πρότυπα.
Αφηρημάδα
Η αφηρημάδα συνίσταται στο φαινόμενο να μην προσέχουμε ενεργά κάτι, γιατί ταυτόχρονα σκεφτόμαστε κάτι άλλο ή κάνουμε κάτι άλλο. Πολύ συχνό φαινόμενο στην εποχή μας όπου το να κάνεις πολλά πράγματα συνέχεια έχει αναχθεί σε περιζήτητη ιδιότητα μέγιστης σημασίας, καθώς απαιτείται να είσαι ασταμάτητα παραγωγικός σε περισσότερες από μία πλευρές της ζωής σου. Αφηρημένος μπορεί να είναι και κάποιος που έχει την τάση να χάνεται στις σκέψεις του ή να ονειροπολεί.
Παροδικότητα
Αυτή είναι η τάση να ξεχνάμε γεγονότα και πληροφορίες με την πάροδο του χρόνου. Είναι πολύ πιθανό να ξεχάσετε κάποιες πληροφορίες αμέσως αφού τις μάθουμε. Η μνήμη έχει την ιδιότητα use it or lose it : οι πληροφορίες που ανακαλούνται και χρησιμοποιούνται συχνά είναι λιγότερο πιθανό να ξεχαστούν. Αν και η παροδικότητα μπορεί να φαίνεται σαν σημάδι αδυναμίας μνήμης, πιθανότατα έχει την ωφέλιμη πλευρά της επειδή επιτρέπει στον εγκέφαλο να διατηρεί χώρο για νεότερες, πιο χρήσιμες πληροφορίες.
Αν έχετε θεωρήσει ότι πρέπει να θυμάστε την κάθε παραμικρή λεπτομέρεια ανά πάσα στιγμή και σας πιάνει κρίση αυτοεκτίμησης αν κάτι σας ξεφύγει, δείτε μήπως έχετε χαρακτηριστικά της ιδεοψυχαναγκαστικής προσωπικότητας.
Προκατάληψη (bias)
Ακόμη και η πιο έντονη ανάμνηση δεν είναι οπωσδήποτε ένα ακριβέστατο στιγμιότυπο της πραγματικότητας. Στον εγκέφαλό μας, οι αντιλήψεις μας φιλτράρονται από τις προσωπικές μας προκαταλήψεις – εμπειρίες, πεποιθήσεις, προηγούμενες γνώσεις, ακόμη και τη διάθεσή μας αυτή τη στιγμή. Οι προκαταλήψεις αυτές επηρεάζουν τις αντιλήψεις και τις εμπειρίες μας όταν κωδικοποιούνται στον εγκέφαλό μας. Υπάρχουν διαφόρων τύπων μνημονικές προκαταλήψεις (memory biases) που ανακατεύονται με την ικανότητά μας να θυμόμαστε.
Για παράδειγμα, ο εγκέφαλος ανανεώνει ή αναδιαμορφώνει τη μνήμη με την πάροδο του χρόνου. Αντί να λειτουργούν σαν σταθερά αρχεία, οι αναμνήσεις αποτελούνται από πολλαπλά τμήματα που μπορούν να παραμείνουν αδρανή έως ότου ενεργοποιηθούν από περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Όταν ανακτώνται, αυτά τα στοιχεία συνδυάζονται με τις γενικές γνώσεις, τις προηγούμενες εμπειρίες και το τρέχον πλαίσιο, δημιουργώντας κάπως ανανεωμένες εκδοχές του αρχικού γεγονότος.
η υποβολιμότητα της μνήμης είναι ένα φαινόμενο κατά το οποίο πληροφορίες που μαθαίνουμε για ένα συμβάν ή ιδέες που ακούμε από κάποιον, εισέρχονται και μετατρέπονται σε μνημονικό υλικό, παρόλο που δε βιώσαμε εμείς το ίδιο το συμβάν.
Άλλη περίπτωση είναι η παρερμηνεία της προέλευσης μιας ανάμνησης. Η εσφαλμένη αυτή απόδοση εμφανίζεται όταν θυμόμαστε κάτι με ακρίβεια εν μέρει, αλλά αποδίδουμε εσφαλμένα κάποιες λεπτομέρειες, όπως τον χρόνο, τον τόπο ή το άτομο που εμπλέκεται.
Τα παραπάνω μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί οι αναμνήσεις μας δεν είναι πάντα αξιόπιστες και πώς μπορούν να επηρεαστούν από το χρόνο, το πλαίσιο και ακόμη και τη δική μας φαντασία.
Διαβάστε ποιες είναι οι memory biases
Μπλοκάρισμα
Το μπλοκάρισμα συμβαίνει όταν ξεχνάμε ξαφνικά κάτι που θέλαμε να πούμε ή να θυμηθούμε εκείνη τη στιγμή. Μπορεί να συμβεί αν υπάρξει μια παρέμβαση στη νοητική μας ροή έστω και για δέκατα του δευτερολέπτου. Η παρέμβαση μπορεί να είναι εξωτερική ή και εσωτερική. Υποσυνείδητο περιεχόμενο είναι αρκετά συχνό να προκαλεί παρεμβολές στη σκέψη μας. Ενίοτε μας κάνει να μπερδεύουμε και τις λέξεις. Η παρεμβολή βιώνεται ως αρκετά ισχυρή ώστε να αδυνατούμε εκείνη τη στιγμή να θυμηθούμε τι θέλαμε να πούμε ένα δευτερόλεπτο πριν. Δε χρειάζεται ανησυχία. Συνήθως αν αφήσουμε το μυαλό μας ελεύθερο χωρίς να επιμείνουμε πεισματικά, η μνήμη θα επανέλθει.
Το υποσυνείδητο αυτό περιεχόμενο που παρεμβάλλεται μπορεί να έχει σημασία και ενίοτε αξιοποιείται στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία.
Προβλήματα με τη μνήμη που καλό θα ήταν να μας απασχολήσουν
Συχνά παράπονα στο ιατρείο ενός ψυχιάτρου είναι μνημονικές δυσλειτουργίες τύπου “Πού έβαλα τα κλειδιά μου; Γιατί μπήκα σε αυτό το δωμάτιο; Που ξέχασα τα ψώνια; Ποιο είναι το όνομα αυτού του ατόμου; Ποια είναι η λέξη για το τάδε;”
Παρακάτω θα αναφερθούν αναστρέψιμες καταστάσεις που όμως μπορεί να προκαλέσουν σημαντική δυσφορία και δυσλειτουργία καθώς επηρεάζουν αρνητικά τη μνήμη μας.
Σύγχρονος τρόπος ζωής
Ωστόσο, ορισμένες πτυχές της σύγχρονης ζωής μπορούν δυνητικά να επηρεάσουν τη μνήμη και τη γνωστική μας λειτουργία, τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Οι έρευνες στον τομέα αυτό δεν είναι οριστικές, αλλά εδώ είναι μερικά βασικά σημεία που πρέπει να λάβετε υπόψη:
- Υπερφόρτωση πληροφοριών: Σήμερα, χάρη στο διαδίκτυο, έχουμε πρόσβαση σε μια πρωτοφανή ποσότητα πληροφοριών και γνώσεων. Αυτή η αφθονία πληροφοριών μπορεί να είναι συντριπτική και ενδέχεται να καταπονήσει τα συστήματα μνήμης μας, οδηγώντας σε «ομίχλη του εγκεφάλου» (brain fog). Ειδικότερα δοκιμάζεται ο προμετωπιαίος φλοιός μας, υπεύθυνος για τη μνήμη εργασίας, το είδος που χρησιμοποιούμε για να διεκπεραιώνουμε την άμεση καθημερινότητά μας (κάτι σαν τη μνημη ραμ ενός υπολογιστή). Ωστόσο, απαιτείται περισσότερη έρευνα για την πλήρη κατανόηση των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων της υπερφόρτωσης πληροφοριών στη μνήμη.
- Εξάρτηση από την τεχνολογία: Η σύγχρονη τεχνολογία λειτουργεί συχνά ως εξωτερικό μνημονικό βοήθημα. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούμε smartphone για να θυμόμαστε συναντήσεις, GPS για να βρούμε το δρόμο και το Διαδίκτυο για αναζήτηση πληροφοριών. Αν και αυτό μπορεί να απελευθερώσει γνωστικούς πόρους για άλλες εργασίες, υπάρχουν ανησυχίες ότι μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της ικανότητάς μας να θυμόμαστε λόγω μειωμένης χρήσης του ιπποκάμπου. Παράλληλα μπορούν επίσης να μας τραβήξει μακριά από την παρούσα στιγμή και όταν δε βιώνουμε την παρούσα στιγμή, δεν την καταγράφουμε και σωστά.
- Multitasking: Η σύγχρονη ζωή απαιτεί συχνά multitasking, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε γνωστική υπερφόρτωση και να βλάψει τη μνήμη. Η έρευνα δείχνει ότι ο εγκέφαλος δεν έχει σχεδιαστεί για να χειρίζεται πολλές εργασίες ταυτόχρονα, αλλά μάλλον για να εστιάζει σε ένα πράγμα τη φορά.
- Παράγοντες τρόπου ζωής: Ορισμένοι παράγοντες του τρόπου ζωής που σχετίζονται με τη σύγχρονη ζωή, όπως η καθιστική συμπεριφορά, το άγχος, η στέρηση ύπνου και η κακή διατροφή, μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την πνευματική μας υγεία, συμπεριλαμβανομένης της μνημονικής μας ικανότητας.
Η υψηλή χρήση τεχνολογίας έχει τεκμηριωθεί ότι έχει επιπτώσεις, αλλά τα στοιχεία παραπέμπουν σε ως επί το πλείστον task specific προβλήματα, με περιορισμένα στοιχεία για πιο γενικευμένες επιδράσεις μέχρι στιγμής.
Στρες και κόπωση
Άνθρωποι που βιώνουν υψηλό βαθμό στρες μπορεί να ξεχνάνε περισσότερο. Αν και θεωρείται ότι ένας επαρκής βαθμός απασχόλησης πιθανώς κρατάει τη μνήμη σε ετοιμότητα, όταν υπερφορτώνουμε τους εαυτούς μας με οτιδήποτε ή με πολλά πράγματα πέραν του ανθρωπίνως ανεκτού αυτό δημιουργεί υπερβολική κόπωση και στρες, καταστάσεις εκτός των άλλων που έχουν αρνητικό αντίκτυπο και στη μνήμη μας.
Η κακή ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής μπορεί επίσης να οδηγήσει σε χρόνιο στρες, το οποίο μπορεί να επηρεάσει την ψυχική και τη σωματική μας υγεία.
Στο πακέτο αυτό συχνά περιλαμβάνεται αϋπνία ως συνέπεια του στρες. Δυστυχώς όμως όταν ο ύπνος μας δεν είναι ποιοτικός γίνεται σταδιακά άλλος ένας λόγος επιβάρυνσης της μνημονικής μας ικανότητας.
Τραύμα
Ισχυρό τραυματικό στρες δύναται να προκαλέσει αποσύνδεση και διάσπαση της φυσιολογικής συνεκτικής λειτουργίας μεταξύ αυτοβιογραφικής και συναισθηματικής μνήμης. Κατά συνέπεια δημιουργούνται διάφορες περιπτώσεις ψυχογενούς αμνησίας.
Επιπλέον τα αποτυπώματα των ψυχοτραυματικών βιωμάτων δεν οργανώνονται ως λογικά, συνεκτικά αφηγήματα, αλλά ως θραύσματα γεγονότων και αποσπασματικά αισθητηριακά (π.χ. εικόνες & ήχοι), συναισθηματικά και σωματικά ίχνη (Το σώμα δεν ξεχνά, σελίδα 288, Bessel van der Kolk). Αυτά πιθανώς να εμφανίζονται αυθαίρετα και επίμονα.
Επιμονή/εμμονή
Αρκετοί άνθρωποι ανησυχούν μήπως ξεχάσουν πράγματα. Κάποιες άλλοι όμως θέλουν να ξεχάσουν. Ορισμένες φορές, αναμνήσεις και πληροφορίες έρχονται κατ’ επανάληψη χωρίς να το επιθυμούμε. Η επιμονή των αναμνήσεων τραυματικών γεγονότων, αρνητικών συναισθημάτων και φοβιών είναι μια άλλη μορφή προβλήματος μνήμης. Μερικές από αυτές τις αναμνήσεις αντικατοπτρίζουν με ακρίβεια τρομακτικά γεγονότα, ενώ άλλες μπορεί να είναι αρνητικές παραμορφώσεις της πραγματικότητας.
Το πρόβλημα αυτό γίνεται σύμπτωμα στα άτομα με διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD) όπου τα τραυματικά γεγονότα μπορεί να έρχονται επίμονα στη μνήμη του πάσχοντα. Οι αναδρομές στο παρελθόν μπορεί να είναι είτε ασυνείδητες, είτε εσκεμμένες. Επίσης άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη μπορεί να είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στο να έχουν επίμονες, ενοχλητικές αναμνήσεις π.χ. με ενοχικό περιεχόμενο.
Η καταφυγή στις διαθέσιμες θεραπείες μπορεί να αναστρέψει σε κάποιο βαθμό ή και τελείως τη συνεχή εμφάνιση τραυματικών αναμνήσεων. Το ίδιο ισχύει και για τις παρακάτω διαταραχές.
Ψυχικές διαταραχές
Διάφορες ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν μέσω της ίδιας της παθολογικής νευροβιολογικής τους διεργασίας τη μνήμη είτε άμεσα, είτε έμμεσα μέσω της διαταραχής της συγκέντρωσης και της διάσπασης προσοχής. Αναφέρονται ενδεικτικά :
- Κατάθλιψη
- Άγχώδεις διαταραχές
- ΔΕΠΥ
- Καταθλιπτική ψευδοάνοια
- Αποσυνδετική αμνησία
- Διαταραχές ύπνου
- Οργανικό ψυχοσύνδρομο
Φάρμακα
Κάποια φάρμακα μπορούν να επηρεάσουν τη μνήμη – ειδικά αυτά που προκαλούν καταστολή. Τα συνήθη φάρμακα που ενδέχεται να επηρεάζουν σε ποικίλο βαθμό τη μνήμη είναι ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά, αντιχολινεργικά, αντισταμινικά, αντιεπιληπτικά, χημειοθεραπευτικά.
Χρήση αλκοόλ
Η τακτική χρήση αλκοόλ και βέβαια κάθε βαθμός κατάχρησης που μπορεί να φτάσει ως τον αλκοολισμό επηρεάζει άμεσα και μακροπρόθεσμα τη μνήμη. Τα προβλήματα μπορεί να αφορούν τη μνήμη εργασίας, τις παροδικές διαλείψεις μέχρι και την αλκοολική άνοια!
Μη αναστρέψιμη βλάβη της μνήμης
Εδώ περιλαμβάνονται όλες οι οργανικές παθήσεις του εγκεφάλου που δύναται να επηρεάσουν και τη μνήμη, δηλαδή κυρίως :
- οι μείζονες νευρογνωστικές διαταραχές (άνοια),
- οι τραυματικές (κρανιοεγκεφαλική κάκωση ΚΕΚ)
- οι χωροκατακτητικές (καρκίνος)
- οι νευρολογικές (π.χ. επιληψία)
Ενημερωθείτε εμπεριστατωμένα για την άνοια.
Οι παθήσεις αυτές προφανώς χρειάζονται ιατρική αντιμετώπιση. Δεν είναι ασυνήθιστο το φαινόμενο πολλοί άνθρωποι που βιώνουν κάποια ήπια προβλήματα μνήμης όπως αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως, να νομίζουν/φοβούνται ότι έχουν πάθει κάποια σοβαρή οργανική ασθένεια.
Εκτός από την ηλικία και την ύπαρξη συγκεκριμένου αιτιολογικού παράγοντα (Κρανιοεγκεφαλική Κάκωση), τα στοιχεία που οριοθετούν πότε κάποιος πρέπει να ανησυχήσει είναι
- η συνύπαρξη και άλλων συμπτωμάτων
- η μεγάλη βαρύτητα, ευρύτητα, διάρκεια, επιδείνωση των προβλημάτων μνήμης
- η απώλεια χωροχρονικού προσανατολισμού
- η σοβαρή δυσλειτουργία σε απλές καθημερινές δραστηριότητες
Πότε χρειάζεται έλεγχο η μνήμη
Υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις όπου πρέπει να επισκεφθείτε γιατρό για να ελέγξετε τη μνήμη σας.
Να επισημάνουμε ότι τα παρακάτω θα πρέπει να συμβαίνουν συχνά για να προκαλούν ανησυχία, όχι μια φορά στο τόσο. Επειδή το συχνά δε σημαίνει το ίδιο για όλους ας το οριοθετήσουμε : Κάθε μέρα ή πολλές φορές την εβδομάδα είναι συχνά. Μια/δυο φορές το μήνα ή πιο αραιά δεν είναι συχνά.
- Συχνή αδυναμία να θυμηθείτε πρόσφατα γεγονότα: Αν δυσκολεύεστε να θυμηθείτε πράγματα που συνέβησαν πρόσφατα, όπως συζητήσεις, δραστηριότητες της ημέρας ή ονόματα ανθρώπων που μόλις γνωρίσατε.
- Δυσκολία στην εκτέλεση καθημερινών δραστηριοτήτων: Αν ξεχνάτε πώς να κάνετε συνηθισμένα πράγματα, όπως να μαγειρέψετε, να πληρώσετε λογαριασμούς ή να διαχειριστείτε το πρόγραμμά σας.
- Χάνεστε συχνά ή αποπροσανατολίζεστε: Αν χάνετε τον δρόμο σε γνωστές περιοχές ή δυσκολεύεστε να βρείτε τον προορισμό σας.
- Επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις ή ιστορίες: Αν λέτε συνεχώς τα ίδια πράγματα ή κάνετε τις ίδιες ερωτήσεις, χωρίς να θυμάστε ότι τα είπατε ή τα ρωτήσατε ήδη.
- Αλλαγές στην προσωπικότητα ή στη διάθεση: Αν παρατηρείτε ασυνήθιστες αλλαγές στη διάθεσή σας ή γίνεστε πιο ευέξαπτοι, αγχώδεις ή καταθλιπτικοί χωρίς σαφή λόγο.
- Αδυναμία συγκέντρωσης: Αν δυσκολεύεστε να συγκεντρωθείτε ή να ολοκληρώσετε σκέψεις, πράγματα που συνήθως δεν σας δυσκολεύουν.
- Ξαφνική απώλεια μνήμης ή σταδιακή επιδείνωση: Αν η μνήμη σας επιδεινώνεται σημαντικά σε σύντομο χρονικό διάστημα (π.χ. στο ντελίριο).
- Ιστορικό τραυματισμού κεφαλής: Αν έχετε υποστεί τραύμα στο κεφάλι και παρατηρείτε προβλήματα μνήμης μετά από αυτό.
Καθώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος δε δύναται να εκπληρώνει επ’ άπειρον υπερβολικές απαιτήσεις, μην ξεχνάτε το στρες. Η αυτοπαρατήρηση στο εδώ και τώρα μπορεί να σας αποκαλύψει αν χρειάζεστε αναπροσαρμογή στους ρυθμούς της ζωής σας.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής