Μοναξιά ορισμοί και διευκρινίσεις
Η μοναξιά ορίζεται και συνήθως γίνεται αντιληπτή ως ένα αρνητικό ανεπιθύμητο συναίσθημα που προκύπτει όταν είμαστε μόνοι μας αλλά όχι μόνο. Είναι μια δυσφορική εμπειρία που βιώνουμε όταν οι υπάρχουσες σχέσεις μας απέχουν σε ποιότητα και ποσότητα από το επιθυμητό.
Όμως φαίνεται ότι το αίσθημα της μοναξιάς δεν περιορίζεται στην κατάσταση του μόνος/μόνη. Πράγματι αυτό παραπέμπει στο κομμάτι της μειωμένης άντλησης ικανοποίησης από την ποιότητα των σχέσεων, καθώς μπορεί να είμαστε με κόσμο και να νιώθουμε μοναξιά.
Η μοναξιά και η απομόνωση είναι δύο διαφορετικά ζητήματα: ένας άνθρωπος μπορεί να είναι μόνος και να μην αισθάνεται μόνος και το αντίστροφο.
Η κατάσταση του να είμαστε μόνοι μας δε σημαίνει ότι ταυτίζεται με τη μοναξιά. Οι άνθρωποι κάνουμε πολλά πράγματα στη ζωή μας μόνοι μας και αυτό θεωρείται αυτονόητο. Μπορεί π.χ. να δουλεύουμε ή να ασχολούμαστε με υποχρεώσεις και δραστηριότητες ατομικά ως μια φυσιολογική συνθήκη κατά την οποία δεν μας απασχολεί αν είμαστε μόνοι. Ίσως είναι και σχετική προϋπόθεση μάλιστα για κάποιες ωφέλιμες δραστηριότητες όπως το διάβασμα βιβλίων.
Η εξελικτική θεώρηση της μοναξιάς είναι ότι συμβάλλει στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Ο μηχανισμός είναι με απλά λόγια ότι προσπαθούμε να διώξουμε τη δυσφορία της μοναξιάς, στρεφόμενοι στη σύναψη σχέσεων και έμμεσα αυτό ενισχύει τη διαιώνιση του είδους. Όμως αυτό δεν ισχύει πάντα.
Από έρευνες προκύπτει ότι οι άνθρωποι που αναφέρουν μοναξια όχι μόνο μπορεί να μη δείχνουν προτίμηση στο να είναι μόνοι στην καθημερινότητά τους, αλλά ούτε φαίνεται να υπολείπονται οπωσδήποτε στις κοινωνικές τους δεξιότητες (Queen et al., 2014).
Η μοναξιά αφορά όλες τις ηλικίες. Σε μεγάλο βαθμό είναι αναπόφευκτο για τους ηλικιωμένους λόγω πιθανής απώλειας συντρόφου και κοντινών άλλων, αλλά και της δημιουργίας νέας οικογένειας και πολλαπλών υποχρεώσεων των παιδιών τους. Όμως δε θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι δεν αφορά και τις νεότερες ηλικίες, υπό την στερεοτυπική αντίληψη ότι οι νεότεροι είναι οπωσδήποτε η ενσάρκωση της κοινωνικότητας. Τα στοιχεία τείνουν να αμφισβητήσουν την άποψη αυτή.
Μοναχικότητα
Συχνά επιλέγουμε να κάνουμε πράγματα μόνοι μας, ενώ θα μπορούσαμε να έχουμε παρέα. Όταν υπάρχει η τάση να συμβαίνει αυτό αρκετά συχνά, τότε μιλάμε για το χαρακτηριστικό της μοναχικότητας. Κάποιοι άνθρωποι προτιμούν να είναι μοναχικοί. Αυτό δε σημαίνει ότι δε βιώνουν μοναξιά σε κάποιες φάσεις της ζωής τους, ούτε ότι τους αρέσει πάντα να είναι μοναχικοί.
Η μοναχικότητα εξ’ ορισμού είναι εκούσια και συμβατή με τον ψυχισμό του ατόμου για διάφορους λόγους. Μπορεί να επιλέγεται γιατί προδίδει οφέλη στον ψυχισμό όπως εσωτερική ηρεμία και δυνατότητα για ενδοσκόπηση. Παράλληλα μπορεί να είναι και μια αμυντική συμπεριφορά απέναντι σε καταστάσεις που έχουν κριθεί ως μη ανεκτές.
Το να μπορούμε να μένουμε μόνοι μας έχει θετικές διαστάσεις και αυτό αναγνωρίζεται πλέον και επιστημονικά σήμερα. Περνώντας μέρος του χρόνου μας με τον εαυτό μας μπορεί να κερδίζουμε περισσότερη :
- αυτοφροντίδα
- αυτονομία
- επίγνωση/καθαρότητα (clarity)
- δημιουργικότητα
- παραγωγικότητα
- απόσταση από το στρες
- επαφή με τη φύση
- αίσθηση ελευθερίας
Ο φόβος της απομόνωσης & της μοναξιάς
Από την άλλη πλευρά κάποιοι άνθρωποι φοβούνται να μένουν μόνοι τους. Διάφοροι λόγοι μπορεί να υπάρχουν όπως ανασφάλειες προσωπικής ανεπάρκειας σε διάφορες καταστάσεις, φοβίες για την υγεία, αλλά και βαθύτερα άγχη του να μείνει κανείς μόνος/μόνη στη ζωή ή να νιώθει αγνοημένος, αδιάφορος ή εγκαταλειμμένος. Τέτοιοι φόβοι συναντώνται ενίοτε τόσο σε νευρώσεις, όσο και σε ψυχώσεις, στη διαταραχή πανικού και σε διαταραχές προσωπικότητας.
Πραγματικότητες της ζωής μας που δε θέλουμε να αντικρίσουμε, μπορεί να έρχονται στο προσκήνιο (υπό μορφή σκέψεων και συναισθημάτων) όταν μένουμε μόνοι μας. Έτσι, πολλοί άνθρωποι σήμερα ωθούνται σε κάθε λογής συμπεριφορές αποφυγής, για παράδειγμα μια ασταμάτητη υπερδραστηριότητα, ως μια μορφή αντιπερισπασμού ώστε να μη μείνουν μόνοι με τον εαυτό τους.
Η μοναξιά δεν είναι ψυχική διαταραχή αλλά..
Το αίσθημα της μοναξιάς δεν ταυτίζεται με ψυχική διαταραχή ή ψυχολογικό πρόβλημα. Είναι μια φυσιολογική, οικουμενική, αλλά και αναπόφευκτη εμπειρία.
Όμως όπως συμβαίνει και με άλλα συναισθήματα, ο ποσοτικός παράγοντας είναι σημαντικός για να ξεχωρίσουμε πότε κάτι γίνεται πρόβλημα. Με άλλα λόγια μιλάμε για όταν το συναίσθημα βιώνεται σε μεγάλη ένταση και διάρκεια και η μοναξιά γίνεται μια χρόνια κατάσταση.
Η χρόνια μοναξιά είναι ένα έντονα διαβρωτικό και στρεσσογόνο βίωμα που επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου, αποτελώντας σύμφωνα και με αυξανόμενο όγκο ερευνών παράγοντα κινδύνου για ψυχικές διαταραχές και σωματικές ασθένειες.
Αντιθέτως έχει αποδειχθεί ότι ένα υποστηρικτικό κοινωνικό δίκτυο λειτουργεί προστατευτικά με θετικά αποτελέσματα στη σωματική και ψυχική ευεξία ενός ατόμου (Cohen et al, 1983)
Η παρατεταμένη μοναξιά αναγνωρίζεται ως ένα παγκόσμιο πρόβλημα για τη δημόσια υγεία επηρεάζοντας εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Περίπου το 15-30% των ανθρώπων υποφέρουν από παρατεταμένα αισθήματα μοναξιάς με σοβαρές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία, ενώ έχει συσχετιστεί μέχρι και με αυξημένη θνησιμότητα (Holt-Lunstad, 2015).
Αναφέρονται παρακάτω ενδεικτικά :
- Αύξηση στρες με ό,τι αυτό συνεπάγεται
- Κατάθλιψη και αυτοκτονικότητα
- Κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών
- Αύξηση κινδύνου για αλτσχάιμερ (αντίθετα η προσωρινή μοναξιά που ξεπερνιέται πιθανώς μειώνει τον κίνδυνο φθοράς του εγκεφάλου ως ένα δείγμα ψυχολογικής αντοχής)
- Καρδιαγγειακές παθήσεις και εγκεφαλικό
- Μείωση γνωστικών λειτουργιών όπως μνήμη, μάθηση, λήψη αποφάσεων (Lara et al, 2019)
Την ίδια στιγμή συνυπάρχει και η αντίθετη συσχέτιση, δηλαδή άνθρωποι με ψυχικές διαταραχές ή χρόνιες παθήσεις είναι πιο πιθανό να βιώνουν συναισθήματα μοναξιας.
Το στίγμα του να είσαι μόνος / μόνη
Όπως και όλες οι καταστάσεις που συνεπάγονται κάποιου είδους διαφορετικότητα, έτσι και το να είμαστε μόνοι μας είναι συχνά στιγματιστικό. Πρόκειται για ένα κοινωνικό στίγμα, το οποίο ορίζεται ως ένα σύνθετο σύνολο πολιτισμικά κοινών πεποιθήσεων που οδηγούν σε υποτίμηση και δυσφήμιση του ατόμου λόγω συγκεκριμένων ιδιοτήτων του.
Η αίσθηση της ντροπής που μπορεί να ακολουθεί τα άτομα λόγω απομόνωσης, μοναξιάς και μοναχικότητας αποτελεί μέρος της υποκειμενικής εμπειρίας των περισσότερων εξ’ αυτών. Το ότι τα άτομα αυτά γίνονται αντιληπτά με υποτιμητικές ταμπέλες ως απροσάρμοστοι, αντιπαθείς, μη αρεστοί, εγωιστές, κοινωνικά ή/και γενικά ανίκανοι επιβεβαιώνεται και από επιστημονικές έρευνες. Έτσι τείνουν να κρύβουν το ότι αισθάνονται μοναξιά, κάτι που επίσης αυξάνει το στρες.
Το στίγμα όμως είτε ως πραγματικότητα είτε ως αντίληψη (perceived stigma) δυστυχώς λειτουργεί ως αρνητικός φαύλος κύκλος καθώς το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο. Δηλαδή οι αρνητικές προσδοκίες σχετικά με τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, που πιθανότατα αντανακλούν την προαναφερόμενη μεροληψία της κοινωνικής αξιολόγησης εντέλει ενθαρρύνουν την κοινωνική απόσυρση.
Η αναγνώριση της ύπαρξης του στίγματος για τη μοναξιά επικυρώνεται με τον ποιο έντονο τρόπο όταν κάθε πολιτεία αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για τη μείωσή του. Κάτι αντίστοιχο έγινε το 2019 στο Ηνωμένο Βασίλειο μέσω της σχετικής εκστρατείας που ξεκίνησε ο τότε υπουργός μοναξιάς Mims Davies. Και μόνο φυσικά ότι υπάρχει υπουργός για το θέμα αυτό, έχει τεράστια σημασία.
Κοινωνικά δίκτυα και μοναξιά
Είναι η ολοένα και αυξανόμενη χρήση των κοινωνικών δικτύων που «μας φέρνουν κοντά» μια κατάλληλη ανακούφιση από το αίσθημα μοναξιάς; Η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τον αντίκτυπο της ψηφιακής σύνδεσης στη μοναξιά είναι δύσκολη επειδή υπάρχουν αντιφατικά ευρήματα από τις μέχρι τώρα έρευνες.
Από τη μία η «καλή με μέτρο χρήση» του διαδικτύου ως μέσο για την ενίσχυση των υπαρχουσών σχέσεων και τη δημιουργία νέων κοινωνικών συνδέσεων μπορεί να είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τη μείωση της μοναξιάς. Από την άλλη όταν οι κοινωνικές τεχνολογίες χρησιμοποιούνται ως μέσο απόδρασης από την κοινωνία και απόσυρσης από τον «κοινωνικό πόνο» που φέρνει σε κάποιους η αλληλεπίδραση, η συναισθηματικη μοναξια αυξάνεται.
Επίσης, οι άνθρωποι μπορεί να φαίνονται σαν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, αλλά πόσο ισχύει αυτό όταν «χάνονται» διαρκώς εθισμένοι στα τηλέφωνά τους;
Η διά ζώσης επαφή εμπεριέχει σημαντικά και αναντικατάστατα συστατικά που λείπουν από τη διαδικτυακή. Τα ασυνείδητα κομμάτια της επικοινωνίας όπως η γλώσσα του σώματος υποβαθμίζονται ή χάνονται τελείως όταν υπάρχει απόσταση, όπως και η δυνατότητα άμεσης φυσικής επαφής (αγκαλιά, χάδι) η οποία έχει σημασία για το ευζείν. Η αίσθηση της αφής αντιπροσωπεύει το πιο άμεσο και οικείο κανάλι επικοινωνίας και ένα ισχυρό μέσο σύνδεσης μεταξύ του εαυτού μας και των άλλων.
Τι κάνουμε για τη μοναξιά
Η μοναξιά των ανθρώπων αυξάνεται σήμερα. Πολλοί, ίσως υπερβολικά, μιλούν για επιδημία μοναξιάς, όπως παράλληλα πολλοί τονίζουν την αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας χρησιμοποιώντας τον όρο πανδημία. Κατάθλιψη και άγχος είναι οι δύο πιο έντονες εκφράσεις του φαινομένου αυτού. Ενώ σίγουρα η πανδημία του κορωνοϊού προκάλεσε επιβάρυνση στην ψυχική υγεία μεγάλου μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού, αυτό το πρόβλημα δεν ξεκίνησε το 2020, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες.
Η επιδείνωση της ψυχικής υγείας δεν είναι άσχετη με την εμφάνιση μοναξιάς, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι είναι η μόνη αιτία. Όπως προαναφέραμε η μοναξιά δεν είναι ψυχική διαταραχή. Προέρχεται τόσο από εσωτερικά, όσο και από εξωτερικά αίτια.
Κάποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας πιθανώς να δημιουργούν προδιάθεση προς μοναξιά, όπως ντροπαλότητα, εξαρτητικότητα, νευρωτισμός, φόβος απόρριψης και αρνητικής αξιολόγησης. Προσχηματισμένες αντιλήψεις ότι οι άλλοι δε θα μας καταλάβουν, ότι δεν μπορούμε να τους εμπιστευτούμε κ.α. δημιουργούν εσωτερικούς φραγμούς στην αναζήτηση σχέσεων. Οι αντιλήψεις μας για το πως θα κρίνουν οι άλλοι τη μοναξια μας επίσης παίζουν ρόλο όπως προαναφέραμε. Από την άλλη πλευρά κάποιοι άνθρωποι φοβούνται να μένουν μόνοι τους.
Η μοναξιά προβλέπεται έντονα από κοινωνικούς καθοριστικούς παράγοντες που δημιουργούν κοινωνική απομόνωση όπως :
- αλλαγές στη ζωή μας π.χ. τόπος διαβίωσης (Buecker, Denissen et al., 2020), εργασίας
- οι συνθήκες ζωής μας (π.χ. ζώντας μόνος, φροντίδα για ένα μέλος της οικογένειας),
- ανεργία
- στην κοινωνικοοικονομική μας κατάσταση,
- ως μέλη εθνικής μειονότητας ή άλλα ομάδες με υψηλότερο ρίσκο (Lasgaard et al., 2016),
- εμπειρίες με εκφοβισμό ή διακρίσεις (Priest et al., 2017),
- αναπηρία
Πρόκειται για εξωτερικά αίτια σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτα. Υπό αυτή την έννοια δε θα πρέπει να στιγματίζεται το άτομο ως υποχρεωτικά και απόλυτα υπεύθυνο που νιώθει μόνο, όπως και δε θα πρέπει να αγνοούνται οι κοινωνικοί αυτοί παράγοντες από οποιοδήποτε ειδικό ή θεσμικό φορέα αναλύει και προτείνει μέτρα ανακούφισης από τη μοναξιά.
Η απομόνωση απέκτησε κοινωνική επικύρωση κατά την πανδημία του covid-19 γιατί έγινε παροδικά βασικό μέσο προστασίας της ζωής των ανθρώπων. Τα lockdowns ως αναγκαίο κακό συνέβαλαν στην αύξηση της μοναξιάς. Το να βρεθούν τα «σωστά πατήματα» σε αυτή την κατάσταση δε θεωρείται αυτονόητο και ακόμη και σήμερα πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να επανέλθουν στην πρότερη κοινωνική τους δραστηριότητα.
Όπως η συμβουλή «μην αγχώνεσαι» δεν έχει μεγάλο νόημα για αυτόν που αγχώνεται, με τον ίδιο τρόπο δεν είναι τόσο απλό για τον άνθρωπο που βιώνει παρατεταμένη μοναξιά να «βρει παρέα».
Η αυξημένη επίγνωση που μέσω της επιστήμης καταφέρνουμε σήμερα να έχουμε, μας δίνει ένα ευρύτερο ορίζοντα ως προς την καλύτερη διάκριση των φαινομένων της απομόνωσης, μοναχικότητας και μοναξιάς ως όχι αποκλειστικά μονοδιάστατων προβληματικών καταστάσεων.
Είναι σημαντικό να παρέχουμε υποστήριξη σε άτομα που υποφέρουν από μοναξιά, όπως είναι σημαντικό να δώσουμε υψηλή προσοχή στις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές που συμβαίνουν και υψηλή προτεραιότητα στις αναγκαίες πολιτικές στρατηγικές για την άρση του περίπλοκου προβλήματος της παρατεταμένης μοναξιάς.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής