Η παράνοια, μια έννοια με πλούσια κληρονομιά στην ιστορία της ψυχιατρικής, είναι με απλά λόγια η τάση να πιστεύουμε πράγματα που δεν ισχύουν με τρόπο ακλόνητο και αδιαπραγμάτευτο (συστηματοποιημένες παραληρητικές ιδέες).
Οι λέξεις «παράνοια» και «παρανοϊκός» χρησιμοποιούνται αυθόρμητα στον καθημερινό μας λόγο ως και σήμερα, όταν αναφερόμαστε σε εσφαλμένες ιδέες και πεποιθήσεις έξω από τη συνηθισμένα πλαίσια.
Ιστορικές Ρίζες Παράνοιας : Από τον Kraepelin στον 20ό Αιώνα
Η έννοια της παράνοιας έχει μια πολύπλοκη ιστορία στην ψυχιατρική του 19ου και 20ού αιώνα. Αρχικά, τον 19ο αιώνα, ο όρος χρησιμοποιούνταν ευρέως για να περιγράψει παραληρητικές ψυχώσεις που δεν συνοδεύονταν από έντονη διέγερση, μανιακή διάθεση ή επιβράδυνση και καταθλιπτική διάθεση.
Ο Emil Kraepelin, στην έκτη έκδοση του έργου του “Psychiatrie” το 1899, προσπάθησε να προσδώσει έναν πιο συγκεκριμένο ορισμό στην παράνοια. Την περιόρισε σε περιπτώσεις που χαρακτηρίζονταν από ένα “μόνιμο, ακλόνητο σύστημα παραληρήματος” που αναπτυσσόταν σταδιακά, διατηρώντας παράλληλα την “πνευματική διαύγεια” και την “τάξη της σκέψης”. Ο Kraepelin έβλεπε την παράνοια περισσότερο ως μια “ανώμαλη ανάπτυξη” σε άτομα με “ψυχοπαθητική προδιάθεση” υπό τις συνήθεις επιρροές της ζωής, παρά ως μια συγκεκριμένη ασθένεια. Τόνισε την “θεμελιώδη ανίατη φύση” και τη “μόνιμη εμφάνιση παραληρημάτων” σε αυτές τις περιπτώσεις.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, η πλειονότητα των συγγραφέων εγχειριδίων υιοθέτησε σε γενικές γραμμές το πλαίσιο του Kraepelin, θεωρώντας την παράνοια ως ένα χρόνιο σύνδρομο με συστηματοποιημένα, μη παράδοξα παραληρήματα και έντονες ιδέες αναφοράς, χωρίς ψευδαισθήσεις, συναισθηματική ή γνωστική επιδείνωση, ή σοβαρή διαταραχή της διάθεσης. Ωστόσο, μια σημαντική μειοψηφία απέρριψε την έννοια του Kraepelin, υποστηρίζοντας ότι ήταν μια αποτυχημένη διαγνωστική κατασκευή ή μια “ηπιότερη μορφή παρανοϊκής σχιζοφρένειας“. Κάποιοι μάλιστα επέκτειναν την έννοια για να συμπεριλάβουν έντονες ακουστικές ψευδαισθήσεις και σχιζοφρενικού τύπου παράδοξα παραληρήματα.
Χαρακτηριστικά της Παράνοιας (Ιστορική Προοπτική)
Με βάση την ανασκόπηση μιας σειράς δυτικών ψυχιατρικών εγχειριδίων από το 1899 έως το 1970, τα ακόλουθα κλινικά χαρακτηριστικά ήταν κυρίαρχα στην περιγραφή της παράνοιας :
- Συστηματοποιημένα Παραληρήματα: Περιγράφονταν ως “μόνιμα, ακλόνητα”, “λογικά αφομοιωμένα” και “εσωτερικά συνεκτικά”, συχνά με σταδιακή επέκταση.
- Ελάχιστες Ψευδαισθήσεις: Συνήθως απουσίαζαν ή εμφανίζονταν “μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις”.
- Χρόνια Πορεία: Η ανάπτυξη ήταν πολύ αργή, με ύπουλη έναρξη και σταδιακή επέκταση του παραληρητικού συστήματος.
- Έντονες Ιδέες Αναφοράς: Οι ασθενείς ερμήνευαν ουδέτερα γεγονότα με προκατειλημμένο τρόπο, βλέποντας κρυφά νοήματα ή σημάδια εχθρικών μηχανορραφιών.
- Ελάχιστη Συναισθηματική Επιδείνωση: Διατηρούσαν την “πνευματική διαύγεια” χωρίς συναισθηματικής αμβλύτητα.
- Έλλειψη Εναισθησίας: Είχαν “απόλυτη πίστη στα παραληρήματα” και απέρριπταν έξυπνα τις αντιρρήσεις.
- Μη Παράδοξα Παραληρήματα: Το περιεχόμενο των παραληρημάτων περιγραφόταν συχνά ως “πολύ πιθανό”, “λογικό” και “ποτέ γκροτέσκο”.
- Άθικτες Γνωστικές Διαδικασίες: Η “τάξη της σκέψης” διατηρούνταν, και οι ασθενείς μπορούσαν να συλλογίζονται καθαρά και λογικά σε θέματα που δεν σχετίζονταν με το παραληρητικό τους σύμπλεγμα.
- Έλλειψη Διαταραχής της Διάθεσης: Απουσίαζε μια πρωτογενής διαταραχή της διάθεσης, αν και μπορούσαν να εμφανιστούν “δευτερογενείς” αλλαγές διάθεσης.
- Παραληρητική Μνήμη: Συχνά παρερμήνευαν αναδρομικά παρελθοντικές αναμνήσεις για να ταιριάζουν με τις παραληρητικές τους πεποιθήσεις.
- Κατάλληλες Πράξεις και Συμπεριφορές (εκτός των περιοχών των παραληρητικών πεποιθήσεων): Η γενική συμπεριφορά και οι κοινωνικές δραστηριότητες ήταν συνήθως φυσιολογικές.
Τα πιο κοινά παραληρητικά θέματα ήταν διωκτικά, ακολουθούμενα από μεγαλειώδη, ερωτομανικά, σωματικά, ζηλοτυπικά, θρησκευτικά.
Μάθετε περισσότερα για το παραλήρημα καθώς και πως αυτό διαφοροποιείται από την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας.
Διαφορά με τις άλλες ψυχώσεις
Όπως φαίνεται στα παραπάνω χαρακτηριστικά, η παράνοια διαφέρει ισχυρά από τις άλλες ψυχώσεις όπως η σχιζοφρένεια και η σχιζοσυναισθηματική διαταραχή καθώς δεν περιλαμβάνει τις ψευδαισθήσεις ως βασικό κριτήριο, δεν επηρεάζει ούτε τη λειτουργικότητα, ούτε το λόγο, ούτε τη γνωστική λειτουργία.
Επίσης δεν έχει σχέση με τη διπολική διαταραχή καθώς δεν αφορά κάποια συναισθηματική διαταραχή ως κύριο σύμπτωμα.
Η Παράνοια στις Σύγχρονες Διαγνωστικές Κατηγορίες (DSM-III έως DSM-5)
Η σχέση μεταξύ της ιστορικής κατανόησης της παράνοιας και των σύγχρονων διαγνωστικών κριτηρίων, όπως αυτά που περιγράφονται στα εγχειρίδια DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές.
Το DSM-III (1980) όρισε ένα σύνδρομο αρκετά κοντά στην αντίληψη του Kraepelin για την παράνοια, απαιτώντας ελάχιστη διάρκεια 6 μηνών, “χρόνια και σταθερά” παραληρήματα, και περιορίζοντας το παραληρητικό περιεχόμενο σε διωκτικά παραληρήματα. Επίσης, απαιτούσε “όχι έντονες ψευδαισθήσεις” και “όχι παράδοξα παραληρήματα”. Το σύνδρομο ονομάστηκε παραληρητική διαταραχή.
Ωστόσο, τα κριτήρια για την παράνοια/παραληρητική διαταραχή μετατοπίστηκαν σημαντικά από το DSM-III στις μεταγενέστερες εκδόσεις DSM-III-R, DSM-IV και DSM-5.
- Η απαιτούμενη ελάχιστη διάρκεια μειώθηκε σε 1 μήνα, και οι τροποποιητές που περιέγραφαν τη χρονιότητα ή τη σταθερότητα αφαιρέθηκαν.
- Ο αριθμός των επιτρεπόμενων παραληρητικών θεμάτων επεκτάθηκε σημαντικά, από μόνο διωκτικά στο DSM-III σε ερωτομανικά, μεγαλειώδη, ζηλοτυπικά, διωκτικά ή σωματικά στις επόμενες εκδόσεις.
- Η απαίτηση για μη παράδοξα παραληρήματα καταργήθηκε στο DSM-5.
- Στο DSM-IV, το κριτήριο “όχι έντονες ψευδαισθήσεις” καταργήθηκε, επιτρέποντας απτικές και οσφρητικές ψευδαισθήσεις εάν σχετίζονταν με τα παραληρήματα, ενώ και κατά το DSM-5 οι ψευδαισθήσεις μπορούν να είναι μέρος της διάγνωσης.
Η αντιστοιχία μεταξύ της ιστορικής έννοιας της παράνοιας και της παραληρητικής διαταραχής του DSM μειώθηκε με την πάροδο του χρόνου, όντας υψηλότερη στο DSM-III και χαμηλότερη στο DSM-5. Το DSM-5, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει περιπτώσεις σύντομης διάρκειας ή/και με ψευδαισθήσεις και παράδοξα παραληρήματα, αποκλίνει από τη διαγνωστική έννοια της παράνοιας του Kraepelin.
Συμπέρασμα
Η παράνοια, ως ψυχιατρική έννοια, έχει διανύσει μια μακρά και περίπλοκη πορεία, από τις αυστηρές διατυπώσεις του Kraepelin έως τις πιο ευρείες και μεταβαλλόμενες κατηγοριοποιήσεις των σύγχρονων διαγνωστικών εγχειριδίων. Η ιστορική της εξέλιξη αναδεικνύει τις προκλήσεις στην οριοθέτηση και την κατανόηση των ψυχικών διαταραχών, υπογραμμίζοντας τη συνεχή προσπάθεια της επιστημονικής κοινότητας να προσαρμόσει τις διαγνωστικές προσεγγίσεις στην αυξανόμενη γνώση.
Η παράνοια δε χρησιμοποιείται επισήμως σήμερα ως διάγνωση. Θα ήταν σκόπιμο ο αναγνώστης να ενημερωθεί για τις πιο κοντινή σε αυτήν σύγχρονη διάγνωση που είναι η :
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος
Πηγές