Τι είναι & που παράγεται η Σεροτονίνη
Η σεροτονίνη είναι μια σημαντική χημική ουσία-νευροδιαβιβαστής που παράγεται κυρίως σε δύο βασικές περιοχές:
- 90% στο γαστρεντερικό σύστημα – από τα εντεροχρωμαφινικά κύτταρα
- 10% στον εγκέφαλο – από τους σεροτονινεργικούς νευρώνες των πυρήνων της ραφής
Η σεροτονίνη συντίθεται από την τρυπτοφάνη, ένα αμινοξύ που δεν παράγεται φυσικά από τον οργανισμό μας αλλά λαμβάνεται μέσω της διατροφής.
Αυτή η χημική ουσία, η οποία έχει την επιστημονική ονομασία 5-υδροξυτρυπταμίνη (5-HT), παίζει καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία του νευρικού συστήματος με συμμετοχή στη ρύθμιση του συναισθήματος (διάθεση, άγχος, χαλάρωση, παρορμητικότητα, θυμός), του ύπνου, της όρεξης, του πόνου, αλλά και σε άλλες βασικές λειτουργίες του σώματος όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Σε τι βοηθά η σεροτονινη;
Στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα
Συμβάλλει στη χαλάρωση και αγχόλυση.
- Αμυγδαλή : μείωση άγχους, φόβου και σωματικών εκδηλώσεων αυτού (5HT1A, 5HT2A, 5HT2C)
- Υποθάλαμος : Ρύθμιση (μείωση) όρεξης & πρόσληψης τροφής (5ΗΤ3 & 5HT2C)
- Βασικά Γάγγλια : μείωση ιδεοληψιών και ψυχαναγκασμών
- Προμετωπιαίος φλοιός & Μεταιχμιακό : ρύθμιση διάθεσης (5HT1A, 5HT2A, 5HT2C)
- Ραχιαίο κέρας νωτιαίου μυελού : μείωση πόνου (5HT1B/D)
- Αύξηση BDNF (νευροτροφικού παράγοντα)
Ύπνος και Βιολογικό Ρολόι:
Η σεροτονίνη είναι η ουσία από την οποία παράγεται η μελατονίνη από την επίφυση (κωνάριο) του εγκεφάλου, μια σημαντική ουσία για το βιολογικό ρολόι του οργανισμού, που εκλύεται καθώς πέφτει το σκοτάδι και οδηγεί σταδιακά στην έλευση του ύπνου. Συνοπτικά :
- Παραγωγή μελατονίνης από την επίφυση
- Ρύθμιση κύκλου ύπνου-εγρήγορσης
- Συγχρονισμός βιολογικού ρολογιού
Βασικοί Ρόλοι της Σεροτονίνης σε περιφερικούς ιστούς και όργανα
Πεπτικό Σύστημα (5HT3 & 5HT4) :
- Ρύθμιση της κινητικότητας του εντέρου (περισταλτισμός).
- Έκκριση υγρών και ηλεκτρολυτών.
- Σήμα κορεσμού από το έντερο προς τον εγκέφαλο.
- Εμπλοκή στην αίσθηση ναυτίας και έμετου.
Για παράδειγμα, εάν καταναλώσετε ερεθιστικές μη ποιοτικές τροφές, το έντερο ανταποκρίνεται παράγοντας περισσότερη σεροτονίνη. Αυτό συμβάλλει στην πιο άμεση αποβολή της ανεπιθύμητης τροφής από τον οργανισμό.
Η αντίδραση αυτή εξηγεί επίσης γιατί τα αυξημένα επίπεδα σεροτονίνης μπορεί να προκαλέσουν ναυτία και γιατί φάρμακα που στοχεύουν συγκεκριμένους υποδοχείς σεροτονίνης (5HT3) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανακούφιση της ναυτίας και του εμέτου.
Η σεροτονίνη και το έντερο έχουν στενή συσχέτιση και γι’ αυτό και βλέπουμε τόσο συχνά τη συνύπαρξη γαστρεντερικών προβλημάτων όπως ευερέθιστο έντερο και δυσκοιλιότητα με διαταραχές άγχους και κατάθλιψης.
Αιμόσταση & Πήξη Αίματος (5HT2A) :
- Απελευθερώνεται από τα αιμοπετάλια σε περίπτωση τραυματισμού.
- Προκαλεί αγγειοσύσπαση (στένωση αγγείων) για μείωση της αιμορραγίας.
- Συμβάλλει στην συσσώρευση αιμοπεταλίων για τον σχηματισμό θρόμβου.
Καρδιαγγειακό Σύστημα (5HT4) :
- Μπορεί να επηρεάσει την αρτηριακή πίεση (αγγειοσυστολή/αγγειοδιαστολή).
- Συμβάλλει στην ανάπτυξη και λειτουργία της καρδιάς.
Μεταβολισμός
- Ενισχύει την απορρόφηση και αποθήκευση θρεπτικών ουσιών.
- Διεγείρεται από τη γλυκόζη και τα λιπαρά οξέα για να απελευθερωθεί από τον δωδεκαδάκτυλο, προωθώντας την περισταλτική κίνηση του εντέρου και την απορρόφηση θρεπτικών ουσιών.
- Εισέρχεται στην κυκλοφορία του αίματος και αλληλεπιδρά με πολλά όργανα, προετοιμάζοντας το σώμα για αποθήκευση ενέργειας:
- Προωθεί την έκκριση ινσουλίνης.
- Προωθεί τη λιπογένεση στο ήπαρ και τον λευκό λιπώδη ιστό.
- Μειώνει τη λιπόλυση.
- Μειώνει τη μεταβολική δραστηριότητα του λιπώδους ιστού.
Οστική μάζα
Επηρεάζει τον σχηματισμό και την αναδιαμόρφωση των οστών.
Η σημασία της σεροτονίνης στη ρύθμιση της οστικής μάζας υπογραμμίζεται από δύο κλινικές παρατηρήσεις. Πρώτον, αρκετοί καταθλιπτικοί ασθενείς έχουν χαμηλή οστική μάζα και δεύτερον, οι αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs) όταν λαμβάνονται για μεγάλο χρονικό διάστημα συχνά μειώνουν την οστική μάζα.
Σεροτονίνη και φάρμακα
Μέχρι στιγμής θεωρούμε ότι στην παθολογία της κατάθλιψης υφίσταται ένας βαθμός δυσλειτουργίας στη νευροδιαβίβαση της σεροτονίνης (και άλλων νευροδιαβιβαστών) χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η κατάθλιψη καθορίζεται από το μόριο αυτό και μόνο.
Τα περισσότερα αντικαταθλιπτικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της κατάθλιψης στις μέρες μας επιδρούν θεραπευτικά μέσω αύξησης των επιπέδων σεροτονίνης στις συνάψεις, αναστέλλοντας την επαναπρόσληψή της από τους νευρώνες.
Αυτά ονομάζονται σεροτονινεργικά αντικαταθλιπτικά και χρησιμοποιούνται ευρύτατα και σε πολλές ακόμα ψυχικές διαταραχές όπως οι αγχώδεις διαταραχές (π.χ. διαταραχή πανικού και γενικευμένη αγχώδης διαταραχή), η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, η ψυχογενής βουλιμία, η ψυχογενής ανορεξία, στην προεμμηνορυσιακή δυσφορική διαταραχή και σε προβλήματα με αυξημένη παρορμητικότητα ή επιθετικότητα. Επίσης έχουν θεραπευτική δράση σε διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων, όταν δηλαδή προεξάρχουν οι σωματικές εκδηλώσεις όπως η ινομυαλγία, το ευερέθιστο έντερο κ.α.
Η ύπαρξη θεραπευτικού αποτελέσματος στις παραπάνω διαταραχές από τη δράση των αντικαταθλιπτικών δεν υποδηλώνει υποχρεωτικά αποκλειστική αιτιολογική σχέση μεταξύ αυτών και της νευροδιαβίβασης της σεροτονινης. Η έρευνα είναι πάντα εν εξελίξει και συχνά περιλαμβάνει την απόρριψη/τροποποίηση πρότερων θεωριών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι στις προαναφερόμενες διαταραχές εμπλέκονται και άλλα νευροδιαβιβαστικά συστήματα όπως της νοραδρεναλίνης, της ντοπαμίνης, του GABA κ.α. Έτσι η αλληλεπίδραση όλων αυτών των συστημάτων καθιστά συνήθως περισσότερο πολύπλοκη και απαιτητική τη θεραπευτική αντιμετώπισή τους.
Εξέταση επιπέδων σεροτονίνης αίματος
Τα επίπεδα σεροτονίνης σε σχετικές εξετάσεις στο αίμα δε χρησιμοποιούνται στην ψυχιατρική διότι δεν αντανακλούν τα επίπεδα στον εγκέφαλο που μας ενδιαφέρουν. Η μέτρησή τους, την οποία ορισμένοι ασθενείς σπεύδουν να κάνουν λόγω εσφαλμένης καθοδήγησης, δε χρειάζεται. Το ίδιο ισχύει και για τις εξετάσεις των άλλων νευροδιαβιβαστών όπως η ντοπαμίνη και η νοραδρεναλίνη.
Σεροτονίνη και παρενέργειες αντικαταθλιπτικών
Τα αντικαταθλιπτικά προκαλούν προσωρινές ή μακροπρόθεσμες ανεπιθύμητες ενέργειες ανάλογα με τις αντίστοιχες περιοχές που συνδέονται οι σεροτονινεργικοί νευρώνες (σε παρένθεση οι υποδοχείς σεροτονίνης που μεσολαβούν σε κάθε περίπτωση).
- Μεταιχμιακό σύστημα (5HT2A & 5HT2C) : άγχος (αρχική φάση)
- Βασικά γάγγλια (5HT2A) : ακαθισία, νευρικότητα, τρόμος, δυστονία
- Στέλεχος, κέντρο εμετού, υποθάλαμος (5ΗΤ3) : ναυτία (τάση για έμετο)
- Στέλεχος, κέντρο ελέγχου ύπνου (5HT2A) : αϋπνία, υπνηλία
- Νωτιαίος μυελός (5HT2A & 5HT2C) : σεξουαλική δυσλειτουργία
- Γαστρεντερικό σύστημα (5HT3 & 5HT4) : γαστρεντερικές διαταραχές, διάρροια, αύξηση της γαστρικής οξύτητας
- Εγκεφαλικά αγγεία (5HT1D) : κεφαλαλγία
Συχνά κάποιες παρενέργειες έχουν μεγαλύτερη διάρκεια. Για παράδειγμα η επίδραση στη σεξουαλική λειτουργία (καθυστερημένη εκσπερμάτιση, μείωση σεξουαλικής επιθυμίας).
Αντικαταθλιπτικά και επίδραση στην πηκτικότητα
Για να το κατανοήσουμε απλά, ας δούμε τα εξής:
- Η δράση των SSRIs & SNRIs : Η αναστολή της επαναπρόσληψης της σεροτονινης από τα αντικαταθλιπτικά αυτά δεν περιορίζεται μόνο στον εγκέφαλο, αλλά και στα αιμοπετάλια. Τα αιμοπετάλια δεν μπορούν να συνθέσουν τη δική τους σεροτονίνη· πρέπει να την προσλάβουν από την κυκλοφορία του αίματος.
- Ο μηχανισμός της αιμορραγίας: Όταν ένα άτομο λαμβάνει SSRIs, η ικανότητα των αιμοπεταλίων να προσλαμβάνουν και να αποθηκεύουν σεροτονίνη μειώνεται. Αυτό οδηγεί σε μειωμένη ενδοαιμοπεταλιακή σεροτονίνη. Ως αποτέλεσμα, όταν χρειάζεται να ενεργοποιηθούν τα αιμοπετάλια για να σταματήσουν μια αιμορραγία, δεν έχουν επαρκείς ποσότητες σεροτονίνης για να εκτελέσουν αποτελεσματικά τον ρόλο τους στην πήξη. Αυτή η δυσλειτουργία των αιμοπεταλίων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο αιμορραγίας, ιδιαίτερα στο γαστρεντερικό σύστημα.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο κίνδυνος αιμορραγίας είναι γενικά μικρός, αλλά μπορεί να αυξηθεί όταν οι SSRIs λαμβάνονται ταυτόχρονα με άλλα φάρμακα που επηρεάζουν την πήξη του αίματος, όπως τα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα (ΜΣΑΦ), τα αντιπηκτικά (π.χ. βαρφαρίνη) ή τα αντιαιμοπεταλιακά (π.χ. ασπιρίνη).
Πως να αυξήσετε τη σεροτονίνη σας
- Ακολουθήστε τρόπους θεραπείας όπως φάρμακα ή ψυχοθεραπεία
- Ξεκινήστε φωτοθεραπεία
- Ξεκινήστε άσκηση
Μύθος η ενίσχυση της σεροτονίνης από τη διατροφή
Τροφές που ανεβάζουν τη σεροτονινη έμμεσα ή άμεσα μέσω αύξησης της τρυπτοφάνης, της ουσίας από την οποία συντίθεται η σεροτονινη υπάρχουν αρκετές, όμως η αύξηση της στο αίμα δεν σημαίνει ότι θα αυξηθεί και στον εγκέφαλο. Το ίδιο ισχύει και για την τρυπτοφάνη, της οποίας η λήψη ενδέχεται να δώσει κάποια θετικά οφέλη σε ορισμένους, ως συμπλήρωμα όμως χρειάζεται κάποια προσοχή, γιατί μπορεί να έχει παρενέργειες και να δημιουργήσει προβλήματα, ειδικά όταν κάποιος λαμβάνει ταυτόχρονα και φάρμακα.
Καταναλώνοντας τροφές που περιέχουν τρυπτοφάνη δεν ανεβάζουμε αντίστοιχα και την τρυπτοφάνη στον εγκέφαλό μας, λόγω των άλλων αμινοξέων που ανταγωνίζονται με την τρυπτοφάνη για να περάσουν τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό (ρυθμιστικός φραγμός μεταξύ της κυκλοφορίας του αίματος και του εγκεφάλου). Ως αποτέλεσμα, λιγότερη τρυπτοφάνη εισέρχεται στον εγκέφαλο όπου μας ενδιαφέρει στον τομέα της ψυχικής υγείας.
Η ιδέα ότι η ψυχική υγεία θα μπορούσε να βελτιωθεί με την αύξηση της διαιτητικής πρόσληψης τρυπτοφάνης είναι μεν ενδιαφέρουσα ιδέα που χρήζει έρευνας, παραμένει όμως εικασία επί του παρόντος.
Μύθοι για τη σεροτονίνη
Με βάση τα παραπάνω οι παρακάτω ευρύτερα διαδεδομένες αντιλήψεις δεν ισχύουν :
- Η χαμηλή σεροτονίνη εξηγεί την κατάθλιψη
- Μόνο η σεροτονίνη επηρεάζει τη διάθεση
- Η άνοδος της σεροτονίνης είναι πάντα κάτι καλό.
- Μπορείτε να ανεβάσετε τη σεροτονίνη από το φαγητό.
- Η σεροτονίνη που παράγεται στο έντερο σας κάνει ευτυχισμένους.
Η έρευνα συνεχίζεται σε παγκόσμιο επίπεδο για την περαιτέρω διαλεύκανση της νευροβιολογίας της σεροτονινης και των άλλων νευροδιαβιβαστών του εγκεφάλου. Είναι ακόμη αρκετά αυτά που δε γνωρίζουμε, όμως έχουν γίνει βήματα σε σχέση με το παρελθόν.
Science : Ειδικό τμήμα για όσους θέλουν μια πιο προχωρημένη νευροβιολογική ανάγνωση
Παραγωγή : Η σεροτονίνη (5-υδροξυτρυπταμίνη, 5HT) είναι ένα μικρό μόριο που λειτουργεί τόσο ως νευροδιαβιβαστής στο κεντρικό νευρικό σύστημα όσο και ως ορμόνη στην περιφέρεια. Συντίθεται μέσω μιας διαδρομής πολλαπλών σταδίων από την L-τρυπτοφάνη. Υπάρχουν δύο γονίδια του ενζύμου υδροξυλάση της τρυπτοφάνης που συμμετέχει στη σύνθεση: Το Tph1 και Tph2. Το Tph1 εκφράζεται κυρίως στα εντεροχρωμαφινικά κύτταρα του εντέρου και είναι υπεύθυνη για το μεγαλύτερο μέρος της σεροτονίνης που υπάρχει στο αίμα. Από την άλλη πλευρά, το γονίδιο Tph2 εκφράζεται αποκλειστικά σε σεροτονινεργικούς νευρώνες του εγκεφαλικού στελέχους και είναι υπεύθυνο για την παραγωγή σεροτονινης στον εγκέφαλο.
Πρόκειται για δύο ξεχωριστές δεξαμενές σεροτονίνης, η μία στο αίμα και η άλλη στον εγκέφαλο. Αυτή που προέρχεται από τον εγκέφαλο δρα ως νευροδιαβιβαστής, ενώ αυτή που προέρχεται από το έντερο δρα ως ορμόνη και ρυθμίζει μια μεγάλη ποικιλία διαδικασιών.
Η 5HT στον εγκέφαλο παράγεται από νευρώνες που το κυτταρικό τους σώμα βρίσκεται κυρίως στους πυρήνες της ραφής που εδράζονται νευροανατομικά στο μέσο εγκέφαλο και τη γέφυρα του εγκεφαλικού στελέχους. Οι νευρώνες αυτοί ονομάζονται σεροτονινεργικοί. Ο τελικός νευράξονας των νευρώνων αυτών καταλήγει σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Εκεί ο τελικός νευράξονας δημιουργεί συνάψεις με άλλους νευρώνες, στις οποίες απελευθερώνει τη σεροτονινη η οποία προσδένεται σε ειδικές πρωτεινικές θέσεις των άλλων νευρώνων που ονομάζονται υποδοχείς (5HT1, 5HT2 κ.λ.π.). Η πρόσδεση αυτή έχει ως επακόλουθο βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες βιοχημικές μεταβολές στη λειτουργία των νευρώνων, όπως οι αυξομειώσεις του αριθμού υποδοχέων και νευροδιαβιβαστών.
Μεταφορέας της σεροτονίνης και αντικαταθλιπτικά : Ο μεταφορέας αυτός είναι μια διαμεμβρανική πρωτεινη στον τελικό νευράξονα του σεροτονινεργικού νευρώνα με αποστολή το «μάζεμα» της ελεύθερης σεροτονίνης στη σύναψη και τη μεταφορά της στο εσωτερικό του. Επομένως όταν ο μεταφορέας αυτός ανασταλεί από το φαρμακευτικό παράγοντα, δε θα λειτουργήσει και άρα η ελεύθερη 5HT στη σύναψη θα αυξηθεί, γεγονός επιθυμητό καθώς θα αυξηθεί αναλόγως η δράση της στους υποδοχείς στόχους. Τα φάρμακα αυτά ονομάζονται ειδικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs serotonin selective reuptake inhibitors). Βεβαίως η σεροτονινεργική διαβίβαση επηρεάζεται και από άλλους φαρμακευτικούς παράγοντες με διαφορετικό μηχανισμό δράσης. Σε κλινικό επίπεδο η αύξηση της σεροτονινεργικής νευροδιαβίβασης που προκαλεί η αναστολή του μεταφορέα εκδηλώνεται με βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.
Σεροτονινεργικά αντικαταθλιπτικά και παρενέργειες : Οι πιο πολλές ανεπιθύμητες ενέργειες είναι κατά κύριο λόγο παροδικές και εξηγούνται ως εξής: Η μείωση της σεροτονίνης στην κατάθλιψη έχει προκαλέσει χρόνια αντισταθμιστική αύξηση του αριθμού και της ευαισθησίας των υποδοχέων της (upregulation & increased sensitivity) σε μια «προσπάθεια να πιάσουν και το τελευταίο ελεύθερο μόριο 5HT που κυκλοφορεί στη σύναψη». Έτσι η αυξημένη ποσότητα σεροτονίνης που θα προκαλέσει αρχικά το αντικαταθλιπτικό θα έχει να δράσει σε υπερευαίσθητους και πολλούς υποδοχείς, με αποτέλεσμα πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες. Στην πορεία (διάστημα ημερών) θα προκύψει αντισταθμιστική μείωση της ευαισθησίας και του αριθμού των υποδοχέων (downregulation & desensitization) με αντίστοιχη ομαλοποίηση και των σχετικών παρενεργειών.