Τι είναι η προσωπικότητα
Η προσωπικότητα αναφέρεται στα μοναδικά και διαρκή μοτίβα σκέψεων, συναισθημάτων, συμπεριφορών και κινήτρων που χαρακτηρίζουν ένα άτομο. Περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους ένα άτομο ανταποκρίνεται στον κόσμο και αλληλεπιδρά με τους άλλους. Οι τρόποι και τα μοτίβα ονομάζονται χαρακτηριστικά και διαμορφώνονται από ένα συνδυασμό γενετικών, περιβαλλοντικών και εμπειρικών παραγόντων. Ένα χαρακτηριστικό προσωπικότητας μπορεί να επηρεάσει τις ενέργειες, τις σχέσεις και τις επιλογές ζωής ενός ατόμου.
Η διττή φύση των χαρακτηριστικών προσωπικότητας
Στη σύνθετη σφαίρα της ανθρώπινης προσωπικότητας, τα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά δεν έχουν πάντα απόλυτα θετική ή αρνητική σημασία. Αντιθέτως, η αξία και η ερμηνεία ενός χαρακτηριστικού εξαρτώνται συχνά από τα πλαίσια, τις περιστάσεις και τον τρόπο που αυτό εκδηλώνεται. Το ίδιο χαρακτηριστικό μπορεί να αναδειχθεί σε προτέρημα ή σε μειονέκτημα, ανάλογα με το ποιος το κρίνει, πότε και με ποιον τρόπο εκφράζεται.
Το πλαίσιο καθορίζει την ερμηνεία
Η έννοια του “καλού” ή “κακού” χαρακτηριστικού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κουλτούρα, τις αξίες και τα προσωπικά βιώματα κάθε ανθρώπου.
Ας δούμε κάποια παραδείγματα :
- Ειλικρίνεια: Σε πολλές περιπτώσεις εκλαμβάνεται ως τίμιο και αξιόλογο χαρακτηριστικό. Ωστόσο, η υπερβολική ή αδέξια ειλικρίνεια μπορεί να πληγώσει συναισθήματα, να θεωρηθεί αγένεια και εκτός κοινωνικού πλαισίου.
- Εσωστρέφεια: Μπορεί να χαρακτηρίζει τη βαθιά σκέψη, την πνευματικότητα και την αυτογνωσία, αλλά να ερμηνευτεί ως ντροπαλότητα, απομόνωση ή κοινωνική αδεξιότητα σε άλλες περιστάσεις.
- Εξωστρέφεια: Συχνά εκτιμάται για την έκφραση και την κοινωνικότητα, αλλά ενίοτε μπορεί να εκδηλώνεται ως επιπολαιότητα ή αδιακρισία.
Το ίδιο χαρακτηριστικό προσωπικότητας μπορεί να αναδειχθεί ως προτέρημα ή ελάττωμα, ανάλογα με τις περιστάσεις:
- Το θάρρος μπορεί να σώσει ζωές σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, αλλά η απερισκεψία ή η υπερβολική τόλμη μπορεί να οδηγήσουν σε αχρείαστους κινδύνους.
- Η οργανωτικότητα βοηθά στη διαχείριση χρόνου και καθηκόντων, αλλά αν μετατραπεί σε εμμονή με τον έλεγχο, μπορεί να προκαλέσει άγχος ή να περιορίσει τη δημιουργικότητα.
- Η αγάπη για τη λεπτομέρεια μπορεί να δώσει απίστευτα αποτελέσματα σε επιστημονικά ή τεχνολογικά πεδία, αλλά να οδηγήσει σε τελειομανία και αναβλητικότητα σε άλλους τομείς της ζωής.
- Η ανεκτικότητα είναι αρετή όταν βοηθά στην αποδοχή των διαφορών, όμως η υπερβολική ανεκτικότητα ίσως σας κάνει να δέχεστε καταστάσεις που σας βλάπτουν.
Προς μεγαλύτερη εμβάθυνση ας σταθούμε περισσότερο στο παράδειγμα της επιμονής.
Η επιμονή μπορεί να σταθεί ως κινητήρια δύναμη για να ξεπεράσουμε εμπόδια, να ολοκληρώσουμε σπουδές, να πετύχουμε σε μια απαιτητική καριέρα. Αν όμως μετατραπεί σε ακαμψία, ενδεχομένως να δημιουργήσει συγκρούσεις στη συνεργασία ή στις σχέσεις.
H επιμονή μπορεί να θεωρηθεί αξιοθαύμαστη αρετή όταν οδηγεί σε επίτευξη στόχων παρά τις δυσκολίες, αλλά μπορεί να χαρακτηριστεί ως πείσμα όταν εκφράζεται ως άρνηση προσαρμογής ή αδιαφορία για τις απόψεις των άλλων.
Η επιμονή στις ιδέες και τις αντιλήψεις μας μπορεί να είναι υπόδειγμα θάρρους και ακεραιότητας σε συνθήκες καταπίεσης ή ιδεολογική ακαμψία σε όταν οι ιδέες καθίστανται παρωχημένες. Η επιμονή σε αβάσιμες ιδέες χωρίς επαρκή στοιχειοθέτηση μπορεί να φτάσει στα όρια της συνωμοσιολογίας ακόμα και σε παραλήρημα που χρήζει ψυχιατρικής βοήθειας.
Η εσωτερική διάσταση του χαρακτηριστικού
Δεν έχει σημασία μόνο το πώς φαίνεται ένα χαρακτηριστικό προς τα έξω. Η πρόθεση, το κίνητρο και ο αυτοέλεγχος διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα:
- Η αυτοπεποίθηση βασίζεται στην αυτοεκτίμηση και μπορεί να εμπνέει τους άλλους, αλλά η υπερβολική αυτοπεποίθηση συχνά μετατρέπεται σε αλαζονεία.
- Η ταπεινότητα είναι σεβαστή, αλλά εάν μετατραπεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην προσωπική εξέλιξη.
- Η δημιουργικότητα μπορεί να χρήζει επιβράβευσης όταν αφορά τη δημιουργία ιδεών και εργαλείων που προωθούν την πρόοδο σε ατομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο, αλλά να καταδικάζεται όταν οδηγεί σε πολιτικές και τεχνολογίες ενάντια στη δημοκρατία και το συλλογικό όφελος.
Οι σχέσεις ως υποκειμενικός καθρέφτης
Στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση, τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα μπορεί να εκτιμώνται ή να αποδοκιμάζονται από διαφορετικούς ανθρώπους. Για παράδειγμα :
- Ένας επαγγελματικός συνεργάτης μπορεί να εκτιμήσει μια ισχυρά σχολαστική προσέγγιση, ενώ ένας άλλος να τη βρει αχρείαστη ή υπερβολική.
- Ένα άτομο που αγαπά την περιπέτεια μπορεί να εμπνέει το περιβάλλον του με το θάρρος του, αλλά μπορεί να θεωρηθεί απρόβλεπτο και επικίνδυνο σε μια σχέση όπου ζητείται σταθερότητα και συνεννόηση.
- Ένα έξυπνο διαβαστερό παιδί μπορεί να αποτιμάται θετικά από τους γονείς και τους καθηγητές του, ενώ να απομονώνεται ως και να δέχεται εκφοβισμό από μερίδα των συμμαθητών του.
Οι δυναμικές των σχέσεων συχνά καθορίζουν το αν ένα χαρακτηριστικό θα λειτουργήσει υπέρ ή κατά του ατόμου.
Η εξέλιξη των χαρακτηριστικών στον χρόνο
Με την ωρίμανση και την εμπειρία, τόσο τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας όσο και η αξιολόγησή τους μπορεί να μεταβάλλονται λιγότερο ή περισσότερο. Ένα χαρακτηριστικό που στο παιδί θεωρήθηκε θετικός αυθορμητισμός, στην ενήλικη ζωή μπορεί να εξελιχθεί σε δυσλειτουργική παρορμητικότητα. Από την άλλη ένα παιδί που θεωρήθηκε υπερκινητικό και ανήσυχο, μπορεί ως ενήλικας να αναδείξει ένα ταλέντο ή μια δεξιότητα.
Η τέχνη της ισορροπίας
Η καλλιέργεια της αυτογνωσίας βοηθά τα άτομα να αναγνωρίσουν τα χαρακτηριστικά τους και να τα χρησιμοποιήσουν με τρόπο που ωφελεί τους ίδιους και τους γύρω τους. Η ισορροπία μεταξύ δύναμης και ευαισθησίας, επιμονής και ευελιξίας, ειλικρίνειας και διακριτικότητας αποτελεί το κλειδί ώστε τα χαρακτηριστικά να γίνουν αρετές.
Αλλάζει ο χαρακτήρας μας;
Πολύ σάλιο και μελάνι έχει δαπανηθεί σε αυτή την ερώτηση. Η αλήθεια είναι ότι εξ’ ορισμού τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι ριζωμένα μέσα μας, κάτι που σημαίνει ότι δεν είναι εύκολο να τα αλλάξουμε. Στην πραγματικότητα η αλλαγή μπορεί να επέλθει, ας είναι δύσκολη.
Οι περισσότεροι βολεύονται να πιστεύουν ότι “ο χαρακτήρας δεν αλλάζει” ή “έτσι είμαι εγώ και δεν αλλάζω“, άλλωστε υπάρχει και σχετικό λαϊκό άσμα που αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Έτσι επιτυγχάνουν εξοικονόμηση ενέργειας και αποφεύγουν κάθε δύσκολη προσπάθεια, είτε γνωρίζουν ότι πρέπει να αλλάξουν σε κάποια τους γνωρίσματα, είτε όχι.
Στην πραγματικότητα για να κάνει κανείς το πρώτο βήμα χρειάζεται :
- πρόθεση και
- επίγνωση
Στη συνέχεια με ανοιχτό χρονοδιάγραμμα και την κατάλληλη βοήθεια ακόμη και τα πιο δύσκολα χαρακτηριστικά μας μπορούν να αλλάξουν.
Συμπεράσματα
Δεν υπάρχουν απόλυτα “καλά” ή “κακά” χαρακτηριστικά. Η αξία κάθε χαρακτηριστικού βρίσκεται στην ικανότητα προσαρμογής, στην ενσυναίσθηση και στη συνειδητή χρήση του, ανάλογα με τις ανάγκες, τις επιδιώξεις και το κοινωνικό περιβάλλον. Η αναγνώριση της διττής φύσης των χαρακτηριστικών εκτός από θεμέλιο για την αυτοβελτίωση και τον υγιή τρόπο συσχετισμού με τους άλλους, ευνοεί και τη δυνατότητα βαθύτερης αξιολόγησης των συνανθρώπων μας πέρα από επιφανειακές μόδες και στερεότυπα.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος