Οι γνωστικές λειτουργίες στη σχιζοφρένεια, αλλά και γενικά στις ψυχωτικές διαταραχές, παρουσιάζουν ελλείμματα.
Τα ελλείμματα αυτά είναι δυνατόν να ξεκινούν :
- ΠΡΙΝ την εμφάνιση της ψυχωτικής συνδρομής αποτελώντας επιβαρυντικό παράγοντα για την εκδήλωσή της,
- κατά τη διάρκεια της οξείας φάσης,
- αλλά και στη λεγόμενη υπολειμματική φάση της νόσου που συνήθως έπεται μήνες ως χρόνια μετά την αντιμετώπιση της οξείας ψυχωτικής συνδρομής .
Στην πρώτη περίπτωση μιλάμε για το πρόδρομο στάδιο της ψύχωσης το οποίο εγκαθίσταται σταδιακά σε νεαρή ή εφηβική ηλικία, μέρος του οποίου αποτελούν δυσχέρειες σε ορισμένες από τις γνωστικές λειτουργίες. Το αποτέλεσμα είναι εμφανείς ή λιγότερο εμφανείς αλλαγές στη συμπεριφορά του ασθενούς.Οι αλλαγές μπορεί να αφορούν κοινωνική απόσυρση, απώλεια ενδιαφέροντος για σχολείο/εργασία, μείωση σχολικής/εργασιακής απόδοσης, έναρξη παράξενης συμπεριφοράς.
Η έγκαιρη αναγνώριση τέτοιων αλλαγών από το οικογενειακό περιβάλλον είναι ΥΨΙΣΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ, καθώς όσο νωρίτερα ξεκινήσει η θεραπεία, η οποία στο πρόδρομο στάδιο δε θα είναι απαραίτητα φαρμακευτική ή μόνο φαρμακευτική, αλλά και ψυχοθεραπευτική και εργοθεραπευτική, τόσο καλύτερη είναι η πρόγνωση της ψυχωτικής διαταραχής. Βέβαια στην πράξη υφίσταται ένα μεγάλο εμπόδιο που λέγεται ΣΤΙΓΜΑ. Λόγω του στίγματος συχνά σημειώνεται τέτοια χρονική καθυστέρηση στην αναζήτηση εξειδικευμένης βοήθειας που η ψύχωση καθίσταται πλέον ιδιαίτερα δύσκολο να αντιμετωπιστεί .
Οι γνωστικές λειτουργίες φέρονται εις πέρας από την αλληλεπίδραση διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου και είναι :
- ο λόγος (προφορικός και γραπτός)
- η μνήμη
- η προσοχή και η συγκέντρωση
- η βούληση
- η αντίληψη
Μάθετε περισσότερα για τις γνωστικές λειτουργίες
Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια έχουν χαμηλές επιδόσεις σε νευροψυχολογικά τεστ που μετρούν τη μνήμη εργασίας, τη σημασιολογική μνήμη, τη λεκτική και οπτική μάθηση και μνήμη, την προσοχή και συγκέντρωση, την οπτική αντίληψη αλλά και πιο σύνθετες δεξιότητες όπως η αφαιρετική ικανότητα, την επίλυση προβλημάτων, την εκτελεστική ικανότητα, τη στοχοκατευθυνόμενη συμπεριφορά κ.α.
Σε ένα ποσοστό εντοπίζονται ανάλογες επιδόσεις σε συγγενείς ασθενών, γεγονός με σημασία στη διερεύνηση της κληρονομικότητας της νόσου. Τα γνωστικά ελλείμματα αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας και συσχετίζονται σε κάποιο βαθμό με τα λεγόμενα αρνητικά συμπτώματα.
Οι γνωστικές λειτουργίες στη σχιζοφρένεια που πάσχουν εντοπίζονται νευροανατομικά στην προμετωπιαία, προκινητική και κροταφική υποδιαίρεση του εγκεφάλο
Πιο συγκεκριμένα έχουν ανευρεθεί οι εξής αλλοιώσεις :
- Φλοιώδης ατροφία
- Μειωμένη συμμετρία σε διάφορες εγκεφαλικές περιοχές, όπως ο μετωπιαίος και ο κροταφικός λοβός.
- Ατροφία σκώληκα παρεγκεφαλίδας
- Κοιλίες : Διάταση πλάγιων κοιλιών εγκεφάλου κατά ~25%
- Μεταιχμιακό σύστημα : ατροφία ιππόκαμπου και άλλων κροταφικών δομών κατά ~25%. Επιπλέον, ο ιππόκαμπος εμφανίζει δυσλειτουργία και αποδιοργάνωση της αρχιτεκτονικής των νευρώνων του. Το μέγεθος της ατροφίας σχετίζεται με τη βαρύτητα της νόσου.
- Θάλαμος : μείωση μεγέθους και απώλεια νευρώνων σε ορισμένους πυρήνες
Αλλαγές στη γνωστική λειτουργία μπορεί είναι παρούσες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και πριν από την εμφάνιση της ψύχωσης, παίρνοντας τη μορφή σταθερής γνωστικής δυσλειτουργίας κατά την ενηλικίωση. Οι γνωστικές διαταραχές μπορεί να επιμένουν ακόμη και όταν τα άλλα συμπτώματα βρίσκονται σε ύφεση και συμβάλλουν στην αναπηρία της νόσου.
Δεν είναι σαφές αν οι γνωστικές λειτουργίες στη σχιζοφρένεια επιδεινώνονται με την πάροδο της νόσου. Επιπλέον ανευρίσκονται και σε υγιείς συγγενείς τους, καθώς και σε άτομα υψηλού κινδύνου. Πιθανότατα αποτελούν τα αποτυπώματα της γενετικής προδιάθεσης και οφείλονται μάλλον στη διαταραχή νευρωνικής δικτύωσης του υπό ωρίμανση εγκεφάλου.
Τα γνωστικά ελλείμματα της σχιζοφρένειας περιλαμβάνουν σημαντική δυσλειτουργία στον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό (dlPFC), συμπεριλαμβανομένων των ελλειμμάτων στη μνήμη εργασίας (Weinberger et al. 1986; Park and Holzman 1992; Barch et al. 2001; Keefe et al. 2006; Barch and Ceaser). Οι ασθενείς με σχιζοφρένεια είχαν μειωμένη ενεργοποίηση του dlPFC κατά την άμεση επεξεργασία των πληροφοριών (Driesen et al. 2008).
Είναι σημαντικό ότι οι μελέτες fMRI έδειξαν επίσης ότι τα ελλείμματα μνήμης εργασίας και η μειωμένη ενεργοποίηση του προμετωπιαίου λοβού συσχετίζονται με συμπτώματα διαταραχής της σκέψης σε ασθενείς με σχιζοφρένεια, συνδέοντας έτσι τη γνωστική εξασθένηση με ένα κλασικό σύμπτωμα της ασθένειας (Perlstein et al. 2001). Ένα ελάττωμα στη μνήμη εργασίας –την ικανότητα καθοδήγησης της συμπεριφοράς με αναπαραστάσεις– μπορεί να είναι η θεμελιώδης βλάβη που οδηγεί στη διαταραχή της σκέψης (Goldman-Rakic 1994).
Άλλες μελέτες υποστηρίζουν ενδείξεις ότι η παθολογία στις γνωστικές λειτουργίες είναι ξέχωρη από τα υπόλοιπα συμπτώματα και δε σχετίζεται με τη βαρύτητά τους.
Πρέπει να σημειωθεί ότι τα αντιψυχωτικά φάρμακα δε φαίνεται να έχουν αισθητό αποτέλεσμα στο κομμάτι των ελλειμματικών γνωστικών λειτουργιών. Θετικά αποτελέσματα αναζητούνται μέσω ψυχοκοινωνικών, εργοθεραπευτικών παρεμβάσεων και γνωσιακής αναδόμησης.
Η βελτίωση των γνωστικών λειτουργιών στη σχιζοφρένεια αποτελεί επίκεντρο της ψυχιατρικής έρευνας και πρακτικής τα τελευταία χρόνια. Ίσως αποτελεί κομβικό σημείο στη θεραπεία της σχιζοφρένειας, καθώς στοχεύει στην ανόρθωση της χαμηλής λειτουργικότητα των ασθενών σε σημαντικούς τομείς : κοινωνική ζωή, εργασία, οικογένεια.
Cognitive deficits and functional outcome in schizophrenia
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής