Εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη
Στη σύγχρονη εποχή υπάρχει κατακλυσμός πληροφορίας. Πλέον καθίσταται βασική ανάγκη “επιβίωσης” στην ανελέητη καθημερινότητα, η δεξιότητα της ιεράρχησης και του αποκλεισμού ερεθισμάτων που δημιουργούν πολλαπλή απόσπαση της προσοχής και της ενέργειάς μας.
Ένας τέτοιος σημαντικός τομέας είναι η ιατρική και το πώς τα ιατρικά δεδομένα επικοινωνούνται στον πολύ κόσμο.
Οι εξελίξεις στην ιατρική όπως και σε κάθε άλλο επιστημονικό πεδίο είναι ραγδαίες τις τελευταίες δεκαετίες. Ούτως ή άλλως εξ’ ορισμού η επιστήμη αποτελεί ένα σύστημα τεκμηριωμένων από έρευνα γνώσεων και η έρευνα συνεχώς εξελίσσεται. Αυτό συντελεί στην προσθήκη νέων γνώσεων, αλλά και στην ανανέωσή τους, καθώς συχνά τα νέα δεδομένα εκ της ιατρικής έρευνας καταρρίπτουν τα παλαιότερα.
Περνάει όμως αυτό σε εύλογο χρόνο στην γνώση της κοινωνίας; Επικοινωνείται σε βαθμό επαρκή η ορθή ιατρική πρακτική;
Το παράδειγμα της πανδημίας
Η πανδημία του κορωνοϊού που τάραξε τα παγκόσμια νερά στις αρχές του 2020 έδωσε πολλών ειδών μαθήματα. Ένα από αυτά, σχετικό με το θέμα του άρθρου, είχε να κάνει με την επικοινωνία της ιατρικής κοινότητας με την κοινωνία όσον αφορά τα μέτρα που έπρεπε να παρθούν. Όμως είδαμε ότι η επικοινωνία αυτή δεν αφορούσε τελικά τα ιατρικά μέτρα αποκλειστικά, αλλά είχε να κάνει με την ευρύτερη εννοιολογία και σημασιοδότηση του γενικότερου πλαισίου που η επιστήμη λειτουργεί.
Ειδικά στο δεύτερο αυτό κομμάτι παρατηρήθηκε επικοινωνιακό χάσμα. Ήδη τους πρώτους μήνες της πανδημίας η πληροφόρηση του κοινού ήταν τόσο σπασμωδική και κατακερματισμένη, που αντί να μειώνεται η ήδη υπάρχουσα ανασφάλεια, γινόταν περισσότερη. Η εμπιστοσύνη του κόσμου κλονιζόταν αναπόφευκτα για το τι πρέπει να γίνει, όταν έφτανε να ακούει δέκα διαφορετικές “απόψεις” είτε εκ της ιατρικής κοινότητας, είτε από την κυβέρνηση.
Παρατίθενται αποσπάσματα από δύο σχετικά κείμενα, έντονα επηρεασμένα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα (το πλήρες άρθρο στο σύνδεσμο του τίτλου).
- Στις 24/10/20 όταν οι θεωρίες συνωμοσίας περί του covid βρίσκονταν ήδη σε πλήρη άνθιση, φαινόμενο αναμενόμενο βέβαια, περί “άποψης” και ευθύνης της επιστήμης.
Επιστήμη vs Θεωρίες Συνωμοσίας
…Η ιδέα ότι ο επιστήμονας είναι αποκλειστικά προσηλωμένος στην επιστήμη του αγνοώντας για τα συμβαίνοντα στην κοινωνία δε μοιάζει και πολύ προσφιλής σε αυτή τη χρονική φάση. Χρειάστηκε η απειλή μαζικών θανάτων από την πανδημία covid-19 για να διαμορφωθούν οι κυβερνητικές πολιτικές ανά τον κόσμο με προτεραιότητα τα επιστημονικά δεδομένα.
Η επιστημονική κοινότητα και προφανώς τα πιο «εξέχοντα» μέλη της, αυτά της πανεπιστημιακής κοινότητας, που έχουν και θεσμικά μεγαλύτερες δυνατότητες, χρειάζεται να κατεβούν από τους άμβωνες των συνεδρίων και να ασκήσουν πολύ πιο παρεμβατικές δράσεις. Η επιστημη χρειάζεται να συνεργαστεί στενά με την εκτελεστική εξουσία σε πολλά επίπεδα ώστε η τελευταία να βελτιωθεί με ύψιστο στόχο την υγεία & ευημερία του συνόλου…
Μάθετε περισσότερα για τις θεωρίες συνωμοσίας
- Στις 20/12/20, δηλαδή 9 μήνες περίπου μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του Covid-19, ορμώμενος από το επικοινωνιακό χάος που είχε ήδη προκύψει σε σχέση με τα ιατρικά μέτρα κατά του κορωνοϊού, το πως αυτά επικοινωνήθηκαν, αλλά και την έντονη αμφισβήτηση που σημειώθηκε από διάφορους κύκλους.
Πανδημία αμφισβήτησης
…Έτσι λοιπόν οι συνωμοσιολογικές θεωρίες θερίζουν. Η επέλαση του κορωνοϊού έχει καταστήσει επιτέλους πολύ πιο σαφή την επέλαση της συνωμοσιολογίας και της «άποψης» σε μαζικό επίπεδο. Οι λόγοι της διαχρονικής αμφισβήτησης της επιστήμης και της στροφής μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού σε ψευδοεπιστήμες είναι πολλοί και σύνθετοι. Πρόκειται για ένα μείγμα προβλημάτων
- του υπάρχοντος κοινωνικοοικονομικού συστήματος,
- ελλειμματικής παιδείας,
- θρησκευτικών αντιλήψεων ανάμεικτων με δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις,
- ξεπερασμένων στερεοτυπικών πεποιθήσεων,
- εσφαλμένων αυτόματων τρόπων σκέψης και
- πολλαπλών θεμάτων ατομικής και κοινωνικής ψυχολογίας.
…Υπάρχει επικοινωνιακό πρόβλημα. Έχει αφεθεί στη μοίρα της η ακατάσχετη συνωμοσιολογία στο έδαφος της ελευθερίας της άποψης & της αγοράς; Η επιστήμη που κάνει ότι μπορεί στο πεδίο της, πρέπει να ασχοληθεί και με το πώς προβάλλονται τα πορίσματά της; Στην εποχή του κορωνοϊού παρατηρούμε ότι αυτό αναδεικνύεται σε ζήτημα. Αρχίζει να γίνεται αντιληπτό ότι οι επιλογές των λίγων δεν είναι άμοιρες συνεπειών για τους πολλούς. Κάποτε η θυμηδία μπορεί να ήταν η μοναδική αντίδραση στο άκουσμα παρανοϊκών θεωριών. Όμως το θέμα είναι πολύ πιο σοβαρό. Υπάρχει ευθύνη ως προς το τι προβάλλεται στον κόσμο καθώς αυτό επηρεάζει την κρίση του…
…Από την άλλη η πληθώρα θεωριών και απόψεων δημιουργούν χάος. Ο πολύς κόσμος δεν έχει υπόβαθρο να κρίνει και δεν είναι έτοιμος να συλλάβει την ιδέα ότι για ένα θέμα μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Θα επιλέξει τις θεωρίες που ταιριάζουν περισσότερο στο θυμικό του. Πανικοβάλλεται και μπερδεύεται γιατί έχει μάθει να περιμένει άκοπες, εύκολες και σίγουρες λύσεις. Ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες έχει καλλιεργήσει την αυταπάτη ότι μπορεί να ελέγχει τα πάντα. Όπως η θρησκεία έρχεται να του δώσει υπαρξιακή απάντηση στο φόβο του θανάτου, έτσι περιμένει και από την επιστήμη να του προσφέρει παράταση ζωής. Αν η επιστήμη αποτυγχάνει, η εξιδανίκευση μετατρέπεται σε απαξίωση γιατί οι επιστήμονες «έφτιαξαν τον ιό στα εργαστήρια και ξέρουν τη θεραπεία του, όπως άλλωστε και του καρκίνου, αλλά δεν τις λένε γιατί τα παίρνουν από την παγκόσμια τάξη που θέλει να υποδουλώσει την ανθρωπότητα»…
Πολυπλοκότητα
Ο πολύς κόσμος δυσκολεύεται να καταλάβει ότι οι επιστημονικές βεβαιότητες για οποιοδήποτε θέμα είναι μειοψηφία. Τα ιατρικά δεδομένα είναι αυτά που είναι τη δεδομένη χρονική στιγμή και μπορεί να αλλάξουν την επόμενη. Αυτό δεν οφείλεται σε κακούς ιατρούς, οφείλεται στην ίδια τη δυναμική φύση της επιστήμης. Το ότι υπάρχουν επιστημονικές εξελίξεις δε σημαίνει ότι τα ξέρουμε όλα.
Η πολυπλοκότητα των εμβίων όντων είναι τεράστια και οι αλληλεπιδράσεις γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων αμέτρητες. Το κοινωνικό μας περιβάλλον με πολυσύνθετους τρόπους επηρεάζει τη βιολογία μας. Γι’ αυτό και οι περισσότερες θεραπείες δεν έχουν καθολική αποτελεσματικότητα. Για κάθε ιατρική ασθένεια υπάρχουν παγκοσμίως πολλές προσεγγίσεις θεραπείας που αναπτύσσονται παράλληλα.
Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για τα θέματα αυτά στα στερεότυπα για γιατρούς.
Τι συμβαίνει όμως ταυτόχρονα; Στον σύγχρονο κόσμο μας, στο απόγειο της ιατρικής ευρηματικότητας και πολυπλοκότητας, βλέπουμε όλο και περισσότερες χρόνιες σωματικές ασθένειες καθώς και παθήσεις όπως ψυχικές διαταραχές και εθισμός. Πώς γίνεται να μην ανησυχούμε περισσότερο και τι κάνει η επιστήμη γι’ αυτό;
Επιστήμες όπως αυτές που έχουν να κάνουν με την ψυχική υγεία, βρίσκονται σε πλήρη άνθιση τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτό όμως δε φαίνεται να είναι αρκετό. Κατάθλιψη και άγχος έχουν αυξητική τάση, ενώ οι διασυνδέσεις τους με το στρες που προκύπτει από διάφορες εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής καταγράφονται σε εξίσου αυξημένο βαθμό. Παράλληλα, με τα στρεσογόνα γεγονότα, αλλά και τραυματικές εμπειρίες της παιδικής και ενήλικης ζωής φαίνεται να συνδέονται πολλές και διάφορες σοβαρές σωματικές ασθένειες, όπως π.χ. τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα αυτοάνοσα και αρκετές κακοήθειες.
Παρά την αύξηση της επίγνωσης (awareness) υφίσταται ακόμη σήμερα και συχνά εντός επιστημονικών κύκλων υποτίμηση του μεγέθους της αλληλεπίδρασης των εμπειριών ζωής με τις ασθένειες.
Καθήκον της επιστήμης
Έχουν χρέος οι επιστήμονες να διατηρούν επαφή με την κοινωνία ώστε να συμβάλλουν εποικοδομητικά στην εξέλιξή της; Η απάντηση είναι ένα μεγάλο ναι, αν και αυτό δε φαίνεται να είναι ούτε εύκολο, ούτε καθολικά αποδεκτό.
Αν οι λέξεις επιστήμη και επιστήμονες ακούγονται ως κάτι κάπως αόριστο, να πούμε ότι υπάρχουν παγκοσμίως πάρα πολλοί οργανωμένοι επίσημοι θεσμικοί φορείς που εκπροσωπούν την κάθε επιστήμη, γενικά την ιατρική, αλλά και την κάθε ιατρική ειδικότητα ξεχωριστά από παγκόσμιο ως τοπικό επίπεδο. Η δυνατότητα επιρροής των φορέων αυτών σε επίπεδο αποφάσεων ποικίλλει, αλλά πάντως υπάρχει.
Περιορισμοί στην εφαρμογή επιστημονικών ανακαλύψεων
- Όσο δύσκολη και να είναι η ενασχόληση με το επιστημονικό αντικείμενο, πιθανώς να είναι πιο εύκολη συγκριτικά με την εντελώς διαφορετική διαδικασία της μεταφοράς του για εφαρμογή σε μαζικό κοινωνικό επίπεδο. Οι επιστήμονες συνήθως δεν είναι γνώστες επικοινωνιολογίας και μάρκετινγκ, καθώς αυτό που έχουν μάθει είναι να επικοινωνούν σε υψηλό επιστημονικό επίπεδο σε συνέδρια και επιστημονικά περιοδικά. Αρκετοί μάλιστα δεν καταδέχονται κάτι “λιγότερο”, όπως θα ήταν ας πούμε η ενημέρωση των ανθρώπων που δεν έχουν ειδικές γνώσεις.
- Επιπλέον το να μεταφραστεί μια επιστημονική ανακάλυψη σε πολιτική επιλογή ώστε να περάσει στην κοινωνία, χρειάζεται χρόνο (που συνήθως εκλείπει), γερό στομάχι και εύλογο ρίσκο. Τα προαναφερόμενα δεν είναι ούτε δεδομένα, ούτε προαπαιτούμενα για έναν επιστήμονα στις μέρες μας. Στη σημερινή εποχή το βασικό κίνητρο των πολιτικών αποφάσεων ως γνωστόν είναι να έχουν οικονομικό ή πολιτικό όφελος. Έτσι καθίσταται πολύ δύσκολο για επιστήμονες και επιστημονικούς φορείς να ασκήσουν δραστικές παρεμβάσεις χωρίς ταυτόχρονα να υπονομεύσουν την επιστημονική τους ουδετερότητα.
Θα πρέπει βέβαια να σχολιάσουμε ότι τουλάχιστον στη χώρα μας η εμπιστοσύνη σε θεσμικούς φορείς είναι πολύ χαμηλή, πόσο μάλλον δε στους ιατρικούς. Αυτό φαίνεται και από τη διαχρονική αποχή των ιατρών από θεσμικές διαδικασίες όπως οι εκλογές. Στην πρόσφατη εκλογική διαδικασία του ιατρικού συλλόγου Αθηνών το ποσοστό αποχής ήταν περίπου 70%! Οι λόγοι είναι γνωστοί. Οι ιατρικοί θεσμικοί φορείς είναι αποκομμένοι τόσο από τις πραγματικές ανάγκες των ιατρών, όσο και από την κοινωνία. Αυτό κάποτε πρέπει να αλλάξει.
Παρ’ όλ’ αυτά δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε ότι η ελευθερία της επικοινωνίας έχει το θετικό ότι παρέχει δυνατότητες σε όσους ενδιαφέρονται πραγματικά να προσφέρουν. Υπάρχουν σήμερα αρκετοί ιατροί επιστήμονες, οι οποίοι προσπαθούν σε ατομικό επίπεδο μέσα από τα δικά τους κανάλια επικοινωνίας να ενημερώσουν σωστά.
Όμως και πάλι αυτό απέχει από το να προκαλέσει τις ανάλογες κοινωνικές αλλαγές πιο γρήγορα. Το παρατηρούμε τα τελευταία δύο τρία χρόνια, όποτε οι περιπτώσεις κακοποίησης, που πάντα ήταν σε υψηλά ποσοστά, έχουν πάρει επιτέλους υψηλή δημοσιότητα. Η επιστημονική έρευνα βρίθει από στοιχεία, τα οποία κραυγάζουν το σοβαρό ψυχικό τραύμα που κάθε είδους κακοποίηση επιφέρει στο άτομο. Και όμως αυτό δεν έχει καταστεί αρκετό ώστε να υπάρξουν δραστικές παρεμβάσεις με νομοθετικά πλαίσια και θεσμικές ρυθμίσεις.
Οι αντιστάσεις στις επιστημονικές επιταγές έχουν πολύ περισσότερο από ότι θα έπρεπε οικονομικά κίνητρα. Κορυφαίο επιχείρημα που υποστηρίζει αυτή τη δήλωση είναι η κλιματική αλλαγή. Πρόκειται για κολοσσιαίου βεληνεκούς παγκόσμιο πρόβλημα που έχει αρχίσει να “δείχνει τα δόντια του”, όμως παρακολουθούμε τη μεγάλη διστακτικότητα των κυβερνήσεων να προχωρήσουν στις αναγκαίες δράσεις. Ο λόγος είναι το υψηλό οικονομικό τους κόστος, όχι μόνο το δημόσιο φυσικά, αλλά και για τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες.
- Η αντίσταση λόγω κοινωνικών στερεοτύπων αποτελεί άλλο ένα εμπόδιο που καλούνται οι επιστήμονες να υπερκεράσουν, στοχεύοντας σε άρση των συνθηκών που οδηγούν τελικά και σε ασθένεια. Τα παραδείγματα είναι πολλά με πολύ επίκαιρο αυτό της κακοποίησης που προαναφέρθηκε. Άλλα κραυγαλέα στερεότυπα έχουν να κάνουν με κάθε είδους ρατσισμό, διαχωρισμό, όπως του φύλου, της φυλής, της σεξουαλικής κατεύθυνσης κ.α. Ενώ η ομοφυλοφιλία έχει επιστημονικά εδώ και δεκαετίες αποχαρακτηριστεί από ψυχική διαταραχή, μεγάλο μέρος του πληθυσμού αδυνατεί να ξεφύγει από οπισθοδρομικές αντιλήψεις περί ανωμαλίας κ.λ.π. Παράλληλα, σε επίπεδο στερεοτύπων δεν είναι ασυνήθιστο επιστημη και θρησκεια να έρχονται σε αντιπαράθεση.
Πληροφόρηση vs παραπληροφόρηση
- Η σωστή πληροφόρηση του κόσμου παράλληλα με την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης είναι ένας βασικός πυλώνας που οι επιστημονικοί φορείς πρέπει να εστιάσουν με ανανεωμένη διάθεση. Η σωστή πληροφόρηση όμως δεν είναι εύκολο πράγμα, καθώς χρειάζεται χρόνο και ενέργεια. Επίσης εύκολη δεν είναι η ολοκληρωμένη επικοινωνία των ιατρικών δεδομένων με κατανοητό τρόπο σε ανθρώπους χωρίς ειδικές γνώσεις.
Οι άνθρωποι εκτίθενται σε τεράστιο όγκο πληροφοριών για την υγεία με ευρύ φάσμα ποιότητας και προκατάληψης. Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να προσδιορίσουν ποιες πηγές πρέπει να εμπιστεύονται. Η αντίληψη ότι μια θεραπεία θα μπορούσε να οδηγήσει σε βλάβη μπορεί να δημιουργηθεί ή να επιδεινωθεί από την κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης, τη συζήτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα φόρουμ στο διαδίκτυο και τις απόψεις φίλων και συγγενών.
Επίσης το πως αντιλαμβάνεται ο μέσος άνθρωπος τις πληροφορίες αυτές είναι άλλο ένα πολυπαραγοντικό ζήτημα για το οποίο μπορείτε να δείτε ορισμένα πράγματα στο άρθρο για το φαινόμενο nocebo.
- Δε θα πρέπει να διαφύγει της προσοχής ότι τις περισσότερες φορές οι ιατρικές συστάσεις δεν είναι ούτε ευχάριστες, ούτε επιθυμητές, αντιθέτως επειδή συνεπάγονται σημαντικούς περιορισμούς της ατομικής βούλησης, οδηγούν πολύ συχνά σε μη συμμόρφωση. Το θέμα δεν είναι μονοδιάστατο βέβαια. Το παρακολουθήσαμε στην ίσως μεγαλύτερη στα χρονικά εκδήλωσή του κατά την έξαρση της πανδημίας, όταν χρειάστηκε να επιβληθούν μέτρα περιορισμού των ατομικών ελευθεριών, ώστε να περιοριστούν οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές.
Δεν υπάρχουν ιδανικές λύσεις
Η προστασία της ανθρώπινης ζωής είναι ο γνώμονας των ιατρικών επιλογών, ένα πανίσχυρο κίνητρο που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί χωρίς να υποπέφτουμε σε κάποιο βαθμό άρνησης. Η προστασία εκατομμυρίων ανθρώπινων ζωών (η συνέπεια μιας πανδημίας) ακόμη ισχυρότερο. Από την άλλη, οι αποφάσεις αυτές ούτε εύκολες είναι, ούτε ανώδυνες. Οι πολιτικές zero-covid μπορεί να κρατούν χαμηλά τα ποσοστά μόλυνσης από τον COVID, επιφέρουν ακούσιες αρνητικές συνέπειες, όπως περιορισμένη ιατρική περίθαλψη για άλλες ασθένειες, διαχωρισμένες οικογένειες, κοινωνική απομόνωση-μοναξιά και άλλες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές με νέο ντόμινο δικών τους επιπτώσεων.
Επιπλέον ο ίδιος ο περιορισμός των ελευθεριών, μια συνθήκη που οι μη ιατρικές της πλευρές πιθανώς υποτιμούνται από την πλειοψηφία των ιατρικών λειτουργών, δημιουργεί έντονα αρνητικούς συνειρμούς στο συλλογικό ασυνείδητο, προκαλώντας αυτόματα αντιδραστικές συμπεριφορές.
Οι επιστήμονες μιλάνε, αλλά μοιάζει να μην ακούγονται επαρκώς. Οι επιστήμονες έχουν προτάσεις προς αξιοποίηση, έχουν λύσεις να δώσουν, όμως δεν εισακούγονται επαρκώς από τους αρμοδίους. Από την άλλη οι δυνατότητες παρέμβασης των επιστημόνων στο σύγχρονο πολυδιάστατο κοινωνικοοικονομικό ψηφιδωτό είναι οπωσδήποτε πεπερασμένες.
Ερωτήματα
- Μπορεί η επιστήμη να πιέσει περισσότερο; Θέλει η επιστήμη να πιέσει περισσότερο;
- Αρκούν οι ανακοινώσεις στα συνέδρια; Αρκούν οι έρευνες που δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά;
- Μήπως έχουμε θεωρήσει ότι όλες οι ασθένειες έχουν αποκλειστικά βιολογική προέλευση; Τι κάνουμε για τις κοινωνικές συνθήκες που εμείς οι ίδιοι οι επιστήμονες έχουμε διαπιστώσει ότι παραβλάπτουν την υγεία μας;
- Θεραπεύουμε αποκλειστικά το σύμπτωμα, αντί να εστιάζουμε και στην εκρίζωση της αιτίας του (πρόληψη);
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής