Ορισμός χειραγώγησης
Χειραγώγηση είναι η διεργασία με την οποία κάποιος προσπαθεί να πετύχει το σκοπό του επηρεάζοντας έμμεσα και έντεχνα ή υποσυνείδητα κάποιον άλλο.
Τι είναι η συναισθηματική χειραγώγηση
Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν σκέφτονται για την κακοποίηση, δεν έχουν τόσο συχνά στο μυαλό τους τη συναισθηματική κακοποίηση όσο την σωματική, όμως, το γεγονός αυτό δεν την καθιστά λιγότερο αληθινή και σοβαρή.
Η συναισθηματική χειραγώγηση είναι μία από τις σημαντικότερες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης. Πολλές φορές, είναι δύσκολο να ανιχνευθεί ή να γίνει αντιληπτή από τον αποδέκτη της, λόγω της φύσης της.
Η συναισθηματική χειραγώγηση μπορεί να οριστεί ως η ικανότητα επιρροής των συναισθημάτων και συμπεριφορών άλλων ανθρώπων με κίνητρο το προσωπικό συμφέρον και όφελος (Austin et al., 2007). Μέσω της συναισθηματικής εκμετάλλευσης, της παραμόρφωσης της αίσθησης της πραγματικότητας και άλλων παραπλανητικών τακτικών, τα άτομα στοχεύουν στην απόκτηση εξουσίας, ελέγχου και προνομίων εις βάρος του θύματος. Η συναισθηματική χειραγώγηση μπορεί να παρουσιαστεί σε οποιοδήποτε πλαίσιο διαπροσωπικών σχέσεων, στις οποίες περιλαμβάνονται οι οικογενειακές, φιλικές, επαγγελματικές, ρομαντικές, ή σεξουαλικές σχέσεις.
Είναι σημαντική η διάκριση μεταξύ της υγιούς κοινωνικής επιρροής και της συναισθηματικής χειραγώγησης. Η υγιής κοινωνική επιρροή προκύπτει συχνά μεταξύ των περισσότερων ατόμων και είναι κομμάτι των διαπροσωπικών σχέσεων που προάγει τις αμοιβαίες παραχωρήσεις, το «δούναι και λαβείν». Αντίθετα, στην συναισθηματική χειραγώγηση ένα άτομο χρησιμοποιείται συστηματικά προς όφελος ενός άλλου. Οι χειριστικοί άνθρωποι δημιουργούν σκόπιμα μία ανισορροπία ως προς την δύναμη και την ισχύ μέσα σε μία σχέση και εκμεταλλεύονται το θύμα με στόχο να εξυπηρετήσουν τους δικούς τους σκοπούς.
Πως χειραγωγεί ο χειριστικός
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές και τακτικές με τις οποίες μπορεί να εμφανιστεί η χειραγώγηση, ώστε τα χειριστικά άτομα να οδηγήσουν τους άλλους στο να ενδώσουν στις απαιτήσεις τους. Είτε οι προθέσεις παρουσιάζονται ως καλοπροαίρετες, είτε έχουν κακές προθέσεις, τα άτομα αυτά έχουν ως στόχο την υπονόμευση της λογικής των άλλων. Μεταξύ των συχνότερων συμπεριφορών των χειριστικών ατόμων περιλαμβάνονται οι εξής:
- Παθητική-επιθετική (passive-aggressive) συμπεριφορά
- Έμμεσες ή άμεσες απειλές
- Υποβάθμιση των συναισθημάτων του άλλου
- Ανειλικρίνεια και απόκρυψη πληροφοριών
- Απομόνωση του θύματος από τα αγαπημένα του πρόσωπα
- Κατηγορίες, κριτική ή/και λεκτική βία
- «Βομβαρδισμός αγάπης». Υπερβολικές χειρονομίες προσοχής και τρυφερότητας που αργότερα χρησιμοποιούνται εναντίον του ίδιου ατόμου.
Gaslighting
Προσπάθεια να δημιουργηθούν στο άτομο αμφιβολίες σχετικά με την ίδια του την μνήμη και λογική, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, καθώς και τη γενικότερη αντίληψη που έχει για την πραγματικότητα. Αυτό πραγματοποιείται μέσω της συνεχούς άρνησης, παραπλάνησης και επανειλημμένων αντιφάσεων και ψεμάτων. Ο χειριστικός μπορεί να αρνείται πράγματα που το θύμα θυμάται να έχουν συμβεί ή ειπωθεί και μπορεί ακόμη και να το πείσει ότι είναι όλα αποκυήματα της φαντασίας του. Οι συμπεριφορές αυτές μπορούν να οδηγήσουν το θύμα στο να χάσει την αυτοπεποίθησή του και την αίσθηση της πραγματικότητας, ενώ είναι πιθανό να προκαλέσουν την αποσταθεροποίηση του και την απαξίωση των πεποιθήσεών του.
Προέλευση χειριστικής συμπεριφοράς
Πολύ συχνά η βάση του προβλήματος της συναισθηματικής χειραγώγησης βρίσκεται στην παιδική ηλικία. Ο χειριστικός άνθρωπος ενδεχομένως να έχει μεγαλώσει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον, όπου η επικοινωνία μέσω της χειραγώγησης ήταν κάτι σύνηθες. Έχει μάθει να καλύπτει τις βασικές του ανάγκες ή να αποφεύγει δύσκολες καταστάσεις μέσω χειριστικών συμπεριφορών. Είναι, ακόμη, πιθανό να δεχόταν τέτοιου είδους συμπεριφορές από τους κηδεμόνες του ή να τον τιμωρούσαν για την έκφραση των αναγκών και επιθυμιών του, δηλαδή να είχε δεχτεί ο ίδιος συναισθηματική κακοποίηση. Επομένως, καθώς δεν έχει διδαχθεί αποτελεσματικές δεξιότητες επικοινωνίας, έχει ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες. Υιοθετεί, λοιπόν, αυτόν τον δυσλειτουργικό τρόπο συμπεριφοράς, μέσω στρατηγικών, για να αλληλεπιδρά με τον κόσμο.
Τι φοβάται ο χειριστικός
Ακόμη, κύριες αιτίες της χειριστικής συμπεριφοράς είναι, μεταξύ άλλων, οι εξής:
- Φόβος. Τα άτομα μπορεί να οδηγηθούν σε χειριστικές συμπεριφορές, εξαιτίας του φόβου και, ειδικότερα, του φόβου εγκατάλειψης. Αυτό υφίσταται, συχνά, κατά τη διάρκεια χωρισμών ή έντονων τσακωμών.
- Επιθυμία για αποφυγή συσχετισμού με άλλα άτομα. Πολλοί χειριστικοί άνθρωποι βλέπουν τους άλλους απλά ως ένα μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού και τίποτα περισσότερο. Δεν νιώθουν, δηλαδή, την ανάγκη να αναπτύξουν βαθύτερες σχέσεις με τους άλλους και, συχνά, ενεργούν με σκοπό να το αποτρέψουν. Μερικές φορές, αυτό μπορεί να αποτελεί σύμπτωμα διαταραχής της προσωπικότητας, όπως η ναρκισσιστική προσωπικότητα.
- Άμυνα. Μέσω της ψυχολογικής χειραγώγησης, τα άτομα μπορούν να αποποιηθούν όποια ευθύνη τους αναλογεί και να προστατεύσουν τον εαυτό τους. Ενώ, πολλοί ενεργούν με αυτόν τον τρόπο, για να ελέγχουν ή να κακοποιούν τους άλλους, άλλοι συμπεριφέρονται έτσι, επειδή φοβούνται την κριτική, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση ή δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν τα προσωπικά τους ελαττώματα. Επομένως, η χειραγώγηση ανθρώπων είναι ένα μέσο κάλυψης των τρωτών σημείων του χειριστικού ατόμου.
Συνέπειες
Η συναισθηματική χειραγώγηση μπορεί να είναι καταστροφική για κάθε είδους σχέση, και ειδικά τις σχέσεις μεταξύ συντρόφων. Όταν το άτομο που χειραγωγείται, καταφέρει να αναγνωρίσει αυτή την τοξική συμπεριφορά, θα είναι και σε θέση να εντοπίσει τις αρνητικές συνέπειες της. Παρ’ όλο που μπορεί να είναι δύσκολο να εντοπιστούν, καθώς δεν είναι κάτι που φαίνεται, όπως π.χ. στη σωματική κακοποίηση, οι συνέπειες αυτές μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμες, αλλά και μακροπρόθεσμες, όπου ενδέχεται, αν δεν αντιμετωπιστούν, να ακολουθούν το άτομο σε όλη του τη ζωή.
Ορισμένες από τις σημαντικότερες είναι οι εξής:
Βραχυπρόθεσμα
- Έκπληξη και σύγχυση
- Άγχος και συνεχής εγρήγορση
- Παθητικότητα
- Αμφισβήτηση εαυτού
- Αποφυγή βλεμματικής επαφής
Μακροπρόθεσμα
- Απομόνωση και απάθεια
- Ανάγκη για αποδοχή και επιβεβαίωση
- Αίσθημα πικρίας
- Υπέρμετρη κριτική προς τους άλλους (ως αποτέλεσμα της μακροχρόνιας αίσθησης απουσίας ελέγχου)
- Κατάθλιψη ή/και αγχώδης διαταραχή, διαταραχή μετατραυματικού στρες (σε ορισμένες περιπτώσεις)
Επιπρόσθετα, σε μερικές περιπτώσεις, μπορεί να εμφανιστεί το σύνδρομο της Στοκχόλμης, όπου το θύμα συνηθίζει και προσαρμόζεται στην κακοποιητική συμπεριφορά του θύτη, ενώ, πολλές φορές, μπορεί ακόμα και να δικαιολογήσει ή να υπερασπιστεί τις πράξεις του.
Αντιμετώπιση συναισθηματικής χειραγώγησης
Είναι σημαντικό, για τα άτομα τα οποία γίνονται δέκτες χειριστικών συμπεριφορών, να κατανοήσουν ότι αυτό δεν συμβαίνει εξαιτίας κάποιου δικού τους λάθους. Τα αρνητικά συναισθήματα που νιώθουν (ντροπή, θυμό, ενοχές κλπ.) θα πρέπει να είναι το έναυσμα για να πάρουν την απόφαση να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Όταν αναγνωρίζουν την τοξικότητα που προκαλεί η χειραγώγηση στη σχέση τους, τα παρακάτω βήματα μπορεί να φανούν χρήσιμα:
- Οριοθέτηση. Θα πρέπει να προσδιοριστούν και να θεσπιστούν κάποια όρια, σχετικά με το τι είναι, για τα ίδια τα άτομα, αποδεκτό και τι όχι.
- Άμεση επικοινωνία με το χειριστικό άτομο. Είναι χρήσιμο να το άτομο να διατηρήσει ένα βαθμό δυναμισμού και αποφασιστικότητας, ώστε να καταφέρει να «σπάσει» τα δεσμά της χειραγώγησης.
- Εστίαση στην προσωπική αντίληψη της πραγματικότητας. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να διατηρηθεί ο έλεγχος, με βάση την οπτική του ίδιου του ατόμου, τις εμπειρίες και τις αξίες του.
- Αναζήτηση βοήθειας από κοντινά πρόσωπα. Είναι σημαντικό να απευθυνθούν σε άτομα που εμπιστεύονται και να μιλήσουν ανοιχτά για αυτό που τους συμβαίνει
- Ψυχοθεραπεία. Με τη βοήθεια τις ψυχοθεραπείας, τα άτομα θα μπορέσουν να ανακτήσουν τη δύναμή τους και να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση τους και, κατ’ επέκταση, να βγουν από αυτή την τοξική συναισθηματική κακοποίηση.
Μέσω της ψυχοθεραπείας, μπορεί να βοηθηθεί και ο θύτης, εφόσον θα μπορέσει να κατανοήσει τα βαθύτερα αίτια που τον ωθούν σε αυτή τη συμπεριφορά και να τα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά.
Συγγραφέας : Φραντζέσκα Παρλιάρου Ψυχολόγος
Επιμέλεια : Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος
Βιβλιογραφία
Allen, N. (2021, April 29). Are You Being Emotionally Manipulated? 8 Signs To Tell, From Psychologists. Mindbodygreen.
Preston, N. (2015, October 11). 14 Signs of Psychological and Emotional Manipulation | Psychology Today.
Karakurt, G., & Silver, K. E. (2013). Emotional abuse in intimate relationships: The role of gender and age. Violence and Victims, 28(5), 804-821.
Breines J. (2012, April 16). Call me crazy: The subtle power of gaslighting. Berkeley Science Review.
Butkovic, A., & Bratko, D. (2007). Family study of manipulation tactics. Personality and Individual Differences, 43(4), 791-801.