Τι είναι τα συναισθήματα
Τα συναισθήματα διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο στον τρόπο που ζούμε τη ζωή μας, επηρεάζοντας τις καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις και τις αποφάσεις που λαμβάνουμε. Παρά τους πολλούς ορισμούς τους, η μελέτη τους παραμένει ανοιχτή, αναδεικνύοντας τα ως ένα σύνθετο βίωμα που χαρακτηρίζει όχι μόνο τους ανθρώπους, αλλά και τα ζώα.
Τα συναισθήματα είναι μια εσωτερική εμπειρία στα ερεθίσματα της ζωής αποτελούμενη από :
- σωματικό περιεχόμενο (άμεσες νευροφυσιολογικές αλλαγές),
- ευφορική ή δυσφορική διάσταση
- γνωστική ερμηνεία
- συμπεριφορά (συχνά, όχι όμως πάντα)
Η μελέτη του συναισθήματος είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, αλλά και σύνθετα κεφάλαια στην ιστορία της νευροεπιστήμης και ψυχολογίας.
Υπάρχουν αρκετές επιστημονικές θεωρήσεις που παραδοσιακά έχουν ασχοληθεί με το αντικείμενο. Υπάρχει η οπτική της εξέλιξης (ξεκίνησε από τον Κάρολο Δαρβίνο), η ψυχοφυσιολογική οπτική (William James), η νευρολογική (Walter Cannon), η ψυχοδυναμική παράδοση (Sigmund Freud) και η γνωστική προοπτική που άρχισε να εμφανίζεται τη δεκαετία του 1950. Πιο πρόσφατα, στοιχεία από τη νευροβιολογία άρχισαν να εισέρχονται δυναμικά στη συζήτηση.
Αίσθημα ή συναίσθημα;
Στην ξένη βιβλιογραφία υπάρχουν δύο βασικές λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά για να αποδώσουν την έννοια του συναισθήματος, οι οποίες έχουν ορισμένες διαφορές.
- Τα emotions που μπορούν να θεωρηθούν ως η ακατέργαστη, αφιλτράριστη αντίδραση σε ερεθίσματα
- και τα feelings που είναι ο τρόπος με τον οποίο επεξεργαζόμαστε γνωστικά και υποκειμενικά αυτές τις αντιδράσεις.
Στην ελληνική γλώσσα δεν έχει καθιερωθεί προς το παρόν ιδιαίτερη γλωσσολογική διάκριση (είναι αμφίβολο κατά πόσο χρειάζεται τέτοια διάκριση στην καθομιλουμένη) και χρησιμοποιούνται συνήθως οι λέξεις συναίσθημα ή αίσθημα.
Ακολουθεί μια περιγραφή της βασικής διαφοράς μεταξύ των δύο, βάσει κυρίως της διάκρισης του νευροβιολόγου Antonio R. Damasio.
Emotions : Είναι σύνθετες ψυχοφυσιολογικές αντιδράσεις σε εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα με σωματικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό στοιχείο. Θεωρούνται γενικά πιο βιολογικά καθοδηγούμενα, καθολικά πιο έμφυτα, αποδίδονται σε εξελικτικές διαδικασίες και βιώνονται παρόμοια σε διαφορετικές κουλτούρες.
Είναι αυτόματα και βραχύβια. Όσο γρήγορα εμφανίζονται, τόσο γρήγορα μπορούν να εξαφανιστούν. Τα πιο κοινά συναισθήματα είναι ο φόβος, ο θυμός, η χαρά, η θλίψη και η έκπληξη. Συνήθως συνεπάγονται μια αισθητή αλλαγή τόσο εσωτερικά όσο και στις εκφράσεις του προσώπου και στη γλώσσα του σώματος (π.χ. αυξημένος καρδιακός ρυθμός όταν φοβάσαι, κοκκίνισμα όταν ντρέπεσαι). Συχνά συνδέονται με το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου, ιδίως με την αμυγδαλή.
Feelings : Εδώ μιλάμε για την υποκειμενική εμπειρία ή ερμηνεία των emotions. Είναι μια μεγαλύτερης διάρκειας και πιο σύνθετη αναπαράσταση του τι συμβαίνει μέσα μας.
Επηρεάζονται από την προσωπικότητα, το γνωστικό υπόβαθρο, τις προηγούμενες εμπειρίες, πεποιθήσεις και αναμνήσεις καθώς και την κουλτούρα του ατόμου, που σημαίνει ότι μπορούν να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των ανθρώπων, ακόμη και ως απάντηση στο ίδιο ερέθισμα.
Για μια πρόσφατη, αλλά και προχωρημένη σύνοψη της γνώσης για το συναισθημα από διάφορες σκοπιές επιστημονικές και φιλοσοφικές μπορείτε να απευθυνθείτε εδώ.
Πολιτισμικές διαφορές στην αντίληψη του συναισθήματος
Υπάρχουν επίσης πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των λαών στον τρόπο που τα συναισθήματα βιώνονται και γίνονται αντιληπτά. Η διαφορετική οπτική ενδεχομένως συμβάλλει στην καλύτερη αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων.
Τα συναισθήματα συνυπάρχουν
Οι Δυτικοί λαοί αντιμετωπίζουν την ευτυχία και τη θλίψη ως αντίθετα φαινόμενα τα οποία δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Κατά την έντονη προσπάθειά τους να επιτύχουν την ευτυχία, αποφεύγουν ενεργά τα αρνητικά συναισθήματα, πιστεύοντας ότι αυτά θα απειλήσουν την ευημερία τους. Αντίθετα, οι Ανατολίτες είναι πιο δυναμικοί στο να βιώνουν αντιφατικά συναισθήματα ταυτόχρονα. Αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πάντα μια δόση θλίψης σε κάθε στιγμή ευτυχίας, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να βρουν χαρά ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες δεν αποτελούν απειλή για τους Ανατολίτες, καθώς δεν εμποδίζουν την ανάδειξη της ευτυχίας.
Τα συναισθήματα αλλάζουν
Οι Δυτικοί τείνουν να θεωρούν ότι τα συναισθήματα προέρχονται από έναν σταθερό εαυτό. Εάν σκέφτομαι τον εαυτό μου ως ένα ευτυχισμένο άτομο, τότε πρέπει να απορρίψω τυχόν αρνητικές εμπειρίες ως ανωμαλίες – όχι ως μέρος αυτού που είμαι. Ομοίως, όσοι πάσχουν από κατάθλιψη συχνά πιστεύουν ότι έτσι θα νιώθουν πάντα. Αντίθετα, οι Ανατολίτες βλέπουν τα συναισθήματα – όπως και τον εαυτό – να αλλάζουν συνεχώς. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες γίνονται λιγότερο απειλητικές επειδή είναι μόνο προσωρινές.
Τα συναισθήματα προκύπτουν από το πλαίσιο
Σε αντίθεση με τους Δυτικούς, οι οποίοι βλέπουν το συναίσθημα ως προερχόμενο κυρίως ή μόνο από μέσα τους, οι Ανατολικοί λαοί βλέπουν ότι τα συναισθήματα προκύπτουν από την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Αυτό σημαίνει ότι η διάθεση μπορεί να αλλάξει αλλάζοντας το πλαίσιο, ιδίως ευθυγραμμίζοντας τις σκέψεις και τις συμπεριφορές με τις προσδοκίες των κοινωνικών τους ομάδων. Με κάποια αποστασιοποίηση από τα συναισθήματά τους, οι Ανατολίτες μπορούν να τα ρυθμίζουν καλύτερα. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες είναι λιγότερο απειλητικές γιατί υπάρχει κάτι που μπορείτε να κάνετε για αυτές.
Μη έκφραση συναισθημάτων
Ζούμε σε μια κοινωνία που αντιμετωπίζει δυσκολίες στο να εκφράσει τα συναισθήματα, και συχνά αδυνατεί να τα εκφράσει εντελώς. Είναι γεγονός ότι η μετάφραση και η διαχείριση των συναισθημάτων από τα άτομα δεν έχει λάβει την πρέπουσα προσοχή και εκπαίδευση στην εποχή μας.
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που κάποιοι άνθρωποι δεν εκφράζουν συναισθήματα, ορισμένοι από αυτούς είναι:
- Κοινωνικοί παράγοντες: Η πολιτισμική, οικογενειακή ή κοινωνική πίεση μπορεί να επηρεάζει την έκφραση των συναισθημάτων. Σε ορισμένες κουλτούρες ή οικογένειες, ενδέχεται να μην είναι αποδεκτό να εκφράζει κανείς τα συναισθήματά του, ιδιαίτερα τα αρνητικά.
- Φόβος απόρριψης από τον περίγυρο.
- Μηχανισμός άμυνας: Κάποιοι θεωρούν την έκφραση των συναισθημάτων ως στοιχείο ευαλωτότητας και προτιμούν να τα κρατούν κρυφά, για να αποφύγουν να πληγωθούν ή να τους εκμεταλλευτούν.
- Προηγούμενες αρνητικές εμπειρίες: Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει αρνητικές συνέπειες από την έκφραση των συναισθημάτων τους στο παρελθόν, όπως κακοποίηση, εκμετάλλευση ή κριτική, μπορεί να είναι πιο προσεκτικοί στο να μοιραστούν τα συναισθήματά τους.
- Στερεότυπα φύλου: Σε ορισμένες κοινωνίες, υπάρχουν φυλετικά στερεότυπα για το πώς πρέπει να εκφράζουν τα συναισθήματά τους άνδρες και γυναίκες. Για παράδειγμα, οι άνδρες μπορεί να διστάζουν να δείχνουν συναισθήματα επειδή δεν είναι αρρενωπό, φοβούμενοι ότι θα θεωρηθούν “αδύναμοι”.
- Εκπαίδευση και ικανότητες επικοινωνίας: Κάποιοι άνθρωποι ενδέχεται να μην έχουν αναπτύξει τις απαραίτητες ικανότητες επικοινωνίας για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με αποτελεσματικό τρόπο, είτε λόγω ελλείψεων στην εκπαίδευση είτε λόγω περιορισμένης εμπειρίας.
- Αλεξιθυμία
Τι είναι η αλεξιθυμία
Η αλεξιθυμία είναι μια ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τη δυσκολία στην αναγνώριση, την επεξεργασία και τελικά την έκφραση των συναισθημάτων.
Το άτομο μπορεί να βιώνει συγκινησιακές αντιδράσεις, αλλά να μην μπορεί να καταλάβει γιατί. Παρομοίως μπορεί να αδυνατεί να εξηγήσει το γιατί σκέφτεται ή συμπεριφέρεται με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο. Αυτό το φαινόμενο επηρεάζει περίπου το 10% του πληθυσμού και μπορεί να έχει ευρείες συνέπειες για την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική ζωή των ανθρώπων που το βιώνουν.
Άλλα χαρακτηριστικά της αλεξιθυμίας είναι:
- Στενός συσχετισμός με σωματικές αισθήσεις : Τα άτομα με αλεξιθυμία εστιάζουν περισσότερο στις σωματικές τους αισθήσεις και εμπειρίες αντί για τα συναισθήματα, με αποτέλεσμα να εκφράζουν την ένταση των συναισθημάτων τους μέσω σωματικών συμπτωμάτων.
- Περιορισμένη φαντασία και ονειροπόληση
Οι ακριβείς αιτίες της κατάστασης παραμένουν αδιευκρίνιστες, αλλά η γενετική προδιάθεση, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και οι εμπειρίες κατά την παιδική ηλικία μπορεί να συμβάλλουν στην εμφάνιση της κατάστασης. Η αλεξιθυμία συχνά συνυπάρχει με άλλες διαταραχές, όπως η κατάθλιψη, το άγχος και οι διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.
Συναισθηματικές διαταραχές
Οι συναισθηματικές διαταραχές είναι εκείνες οι ψυχικές διαταραχές που επηρεάζουν αρνητικά σε μεγάλο βαθμό και διάρκεια τη ρύθμιση των συναισθημάτων μας. Αν και στην ουσία όλες οι ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν το συναισθημα, υπάρχουν κάποιες στις οποίες αυτό είναι προεξάρχον. Παραδοσιακά στις συναισθηματικές διαταραχές περιλαμβάνονται :
- κατάθλιψη (όλων των τύπων)
- δυσθυμία
- κυκλοθυμία
- διπολική διαταραχή (τύπου 1 & 2)
Συναίσθημα ή λογική;
Ανάλογα την προσωπικότητα, συχνά το συναισθημα κυριαρχεί στη ζωή των ανθρώπων. Το πως νιώθει κανείς μπορεί να καθορίζει πλήρως το τι κάνει. Ορισμένοι άνθρωποι μάλιστα φέρουν ως «σημαία» το να λειτουργούν βάσει συναισθήματος. Το πρόβλημα εδώ όμως είναι ότι η λήψη αποφάσεων αποκλειστικά με το συναίσθημα δεν είναι αξιόπιστη διαδικασία ως επί το πλείστον. Η ερμηνεία των γεγονότων και εμπειριών στη ζωή μας, εξωτερικών και εσωτερικών, μπορεί να διαστρεβλώνεται σημαντικά αν το μόνο φίλτρο είναι η συναισθηματική μας αντίδραση.
Το φαινόμενο αυτό περιγράφεται κατά μια οπτική με τον όρο συναισθηματική λογική. Πρόκειται για ένα γνωσιακό λάθος.
Μέσω της συναισθηματικής λογικής εκλαμβάνουμε τα συναισθηματα μας ως απόδειξη ότι κάτι ισχύει, ότι είναι αληθές, ότι έτσι είναι. Για παράδειγμα ένα άτομο αξιόλογο και επιτυχημένο με χαμηλή αυτοεκτίμηση που νιώθει ότι δεν αξίζει, θεωρεί ότι αυτή είναι και η πραγματικότητα.
Αντιδιαμετρικά, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν απεμπολίσει από τη ζωή τους το να νιώθουν. Μια ζωή αποκομμένη από συναισθήματα και βασισμένη πλήρως στη λογική (την υποκειμενική λογική βεβαίως) που αντιμετωπίζεται ως σπουδαίο προσόν. Το συναίσθημα αναγνωρίζεται νωρίς λόγω πρώιμης μάθησης/μίμησης ως προϊόν αδυναμίας και συνειδητά ή/και ασυνείδητα αποκόπτεται. Άλλοτε πρώιμα τραύματα οδηγούν σε αποκοπή συναισθήματος ως μηχανισμό άμυνας απέναντι στην ψυχική δυσφορία.
Οι άμυνες της διανοητικοποίησης, της εκλογίκευσης, της μόνωσης, της αποσύνδεσης είναι σχετικά παραδείγματα.
Ένα διαχρονικό ερώτημα λοιπόν είναι αυτό που αφορά τι να χρησιμοποιούμε στη ζωή μας για να ζούμε καλύτερα : τα συναισθηματα ή τη λογική;
Δεν είναι άσπρο-μαύρο είναι πιθανώς η καλύτερη απάντηση. Η ζωή στερημένη από συναισθήματα δεν έχει χρώμα και ευχαρίστηση. Από την άλλη η ζωή που ορίζεται μόνο από συναισθηματικές αντιδράσεις είναι πιο επισφαλής και χαοτική.
Υπάρχουν ως γνωστόν τα θετικά συναισθήματα που επιθυμούμε να βιώνουμε και τα αρνητικά που μας προκαλούν δυσφορία. Ένας βαθμός διαχείρισης των συναισθημάτων είναι πάντα απαραίτητος ειδικά στις περιπτώσεις όπου τα αρνητικά μας κατακλύζουν φτάνοντας να δημιουργούν ψυχικές διαταραχές. Παράδειγμα η υπερβολική και συνεχής θλίψη οδηγεί σε κατάθλιψη και το υπερβολικό άγχος σε αγχώδη διαταραχή. Συχνά ο ορθολογικός τρόπος σκέψης συμβάλλει θετικά στη μείωση του αρνητικού συναισθήματος και επιστρατεύεται μάλιστα και από ψυχοθεραπευτικές σχολές όπως η Γνωσιακή.
Επίλογος
Η εμπειρία της ζωής χρειάζεται λογική και συναίσθημα, όχι πάντως μόνο το ένα ή μόνο το άλλο. Ποιο είναι το σωστό μείγμα ίσως είναι σχετικό, μια μεγάλη γκάμα από αποχρώσεις του γκρι που ο καθένας μπορεί να ανακαλύψει στη διαδρομή του, συχνά μέσα από επώδυνες καταστάσεις.
Η συναισθηματική υγεία είναι εξίσου σημαντική με την σωματική μας υγεία.
Η συναισθηματική μας ζωή είναι σημαντική και κατανοώντας μερικούς από τους διαφορετικούς τύπους συναισθημάτων που βιώνουμε, μπορούμε να αποκτήσουμε μια βαθύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αυτά εκφράζονται και τον αντίκτυπο που έχουν στη συμπεριφορά μας.